ਨੈਪੋਲੀਅਨ ਵਰਗੇ ਫਰਾਂਸੀਸੀ ਨਾਇਕ ਦੇ ਜਰਨੈਲ -ਕਰਨੈਲ ਸਾਡੇ ਨੌਕਰ ਰਹੇ ਨੇ। ਇਤਿਹਾਸ ਪੜ੍ਹਕੇ ਦੇਖ ਲਵੋ ਕਿ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਕੋਲ ਇਤਾਲਵੀ ਨਾਗਰਿਕ ਜਰਨੈਲ ਵੈਤੂੰਰਾ ਮੁਲਾਜਿਮ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਜਿਹੜਾ ਪਹਿਲਾਂ ਨੈਪੋਲੀਅਨ ਕੋਲ ਕਰਨੈਲ ਰਿਹਾ ਸੀ...
ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਧਰਮ-ਨਿਰਪੇਖਤਾ
ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਧਰਮ-ਨਿਰਪੇਖਤਾ
ਮਨੋਹਰ ਸਿੰਘ ਬਤਰਾ
ਸ਼ੇਰ-ਏ-ਪੰਜਾਬ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਸਿਆਣਾ, ਸੂਝਵਾਨ, ਹੁਸ਼ਿਆਰ ਅਤੇ ਵਿਹਾਰਕ ਵਿਅਕਤੀ ਹੋਣ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਇੱਕ ਬਹਾਦਰ ਜਰਨੈਲ ਅਤੇ ਨਿੱਡਰ ਯੋਧਾ ਸੀ। ਸਿਦਕੀ ਸਿੱਖ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਇੱਕ ਸਿਰਜਣਹਾਰ ਦੀ
ਮਹਾਰਾਜਾ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਧਰਮਾਂ ਅਤੇ ਕੌਮੀਅਤਾਂ ਦੇ ਬੰਦਿਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਸਰਕਾਰ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਸਿੱਖਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਉਸ ਨੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣ, ਖੱਤਰੀ, ਡੋਗਰਾ, ਅੰਗਰੇਜ਼, ਫਰਾਂਸੀਸੀ, ਇਤਾਲਵੀ ਅਤੇ ਅਮਰੀਕੀ ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਸਰਕਾਰੀ ਕੰਮ-ਧੰਦਿਆਂ ਉੱਤੇ ਲਾਇਆ। ਕੋਈ ਵੀ ਇਨਸਾਨ, ਭਾਵੇਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਧਰਮ ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ ਹੋਵੇ, ਆਪਣੀ ਯੋਗਤਾ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਉਹ ਮਹਾਰਾਜੇ ਦੀਆਂ ਖ਼ੁਸ਼ੀਆਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ।
ਸ਼ੇਰ-ਏ-ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸਲਤਨਤ ਵਿੱਚ ਡੋਗਰਾ ਭਰਾਵਾਂ ਧਿਆਨ ਸਿੰਘ, ਗੁਲਾਬ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਸੁਚੇਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਬਹੁਤ ਲਾਭ ਉਠਾਇਆ। ਧਿਆਨ ਸਿੰਘ ਵਜ਼ੀਰ-ਏ-ਆਜ਼ਮ ਸੀ। ਗੁਲਾਬ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਜੰਮੂ ਦਾ ਗਵਰਨਰ ਤੇ ਕਮਾਂਡਰ ਥਾਪ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਸੁਚੇਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਘੋੜਸਵਾਰ ਸੈਨਾ ਵਿੱਚ ਵੱਡਾ ਰੁਤਬਾ ਬਖ਼ਸ਼ਿਆ ਗਿਆ। ਉੱਚ-ਮਰਤਬੇਦਾਰ ਜਮਾਂਦਾਰ ਖ਼ੁਸ਼ਾਲ ਸਿੰਘ, ਮਿਸਰ ਦੀਵਾਨ ਚੰਦ, ਮਿਸਰ ਬੇਲੀ ਰਾਮ ਅਤੇ ਰਾਜਾ ਦੀਨਾ ਨਾਥ ਸਾਰੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਕੁੱਲ ਦੇ ਸਨ। ਦੀਵਾਨ ਚੰਦ ਨੂੰ ਜ਼ਫ਼ਰਜੰਗ ਅਤੇ ਫ਼ਤਿਹ ਨੁਸਰਤ ਦੇ ਖ਼ਿਤਾਬਾਂ ਨਾਲ ਨਿਵਾਜਿਆ ਗਿਆ। ਇੱਕ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਪੰਡਿਤ ਦੀਵਾਨ ਗੰਗਾ ਰਾਮ ਨੂੰ ਸ਼ਾਹੀ ਮੋਹਰ ਦਾ ਰਖਵਾਲਾ ਅਤੇ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਫ਼ੌਜਾਂ ਦਾ ਮੁੱਖ ਲੇਖਾਕਾਰ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ। ਦੀਵਾਨ ਦੀਨਾ ਨਾਥ ਨੇ ਰਾਜ ਦੇ ਖ਼ਜ਼ਾਨੇ ਦੇ ਵਜ਼ੀਰ ਵਜੋਂ ਨਾਮਣਾ ਖੱਟਿਆ। ਮਿਸਰ ਬੇਲੀ ਰਾਮ ਖ਼ਜ਼ਾਨੇ ਦਾ ਮੁਖੀ ਸੀ। ਦੀਵਾਨ ਮੋਹਕਮ ਚੰਦ ਅੱਠ ਵਰ੍ਹੇ ਖ਼ਾਲਸਾ ਫ਼ੌਜ ਦੀ ਕਮਾਨ ਸੰਭਾਲਦਾ ਰਿਹਾ। ਦੀਵਾਨ ਸਾਵਣ ਮੱਲ ਨੇ ਸੰਨ 1821 ਵਿੱਚ ਮੁਲਤਾਨ ਦੇ ਗਵਰਨਰ ਵਜੋਂ ਬਹੁਤ ਨਾਮਣਾ ਖੱਟਿਆ।
ਫ਼ਕੀਰ ਅਜ਼ੀਜ਼ੂਦੀਨ ਬਹੁਤ ਛੇਤੀ-ਛੇਤੀ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਵਿਦੇਸ਼ ਮੰਤਰੀ ਦੇ ਅਹੁਦੇ ‘ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ। ਉਸ ਦੇ ਭਰਾ ਫ਼ਕੀਰ ਨੂਰ-ਉਦ-ਦੀਨ ਨੂੰ ਗ੍ਰਹਿ ਵਿਭਾਗ ਸੌਂਪ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਫ਼ਕੀਰ ਇਮਾਮ-ਉਦ-ਦੀਨ ਗੋਬਿੰਦਗੜ੍ਹ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦਾ ਖ਼ਜ਼ਾਨਾ ਅਧਿਕਾਰੀ ਸੀ। ਜਿਹੜੇ ਹੋਰ ਮੁਸਲਿਮ ਪਤਵੰਤੇ ਵੱਡੇ ਅਹੁਦਿਆਂ ਤਕ ਪਹੁੰਚੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਕਾਜ਼ੀ ਨਿਜ਼ਾਮ-ਉਦ-ਦੀਨ, ਮੁਫ਼ਤੀ ਮੁਹੰਮਦ ਸ਼ਾਹ, ਇਮਾਮ ਬਖ਼ਸ਼, ਇਲਾਹੀ ਬਖ਼ਸ਼, ਸੁਲਤਾਨ ਮਹਿਮੂਦ ਅਤੇ ਸ਼ੇਖ਼ ਬਸਾਵਨ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। ਘੱਟੋ-ਘੱਟ 92 ਸਿਰਕੱਢ ਮੁਸਲਮਾਨ ਮਹਾਰਾਜੇ ਦੀ ਪੁਲੀਸ, ਨਿਆਂ ਅਤੇ ਸਪਲਾਈ ਮਹਿਕਮਿਆਂ ਵਿੱਚ ਤਾਇਨਾਤ ਸਨ।
ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਸਿਰਕੱਢ ਸਿੱਖ ਸਰਦਾਰਾਂ ‘ਤੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਸੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਸਰਦਾਰ ਫ਼ਤਿਹ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ, ਸਰਦਾਰ ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਅਟਾਰੀਵਾਲਾ, ਜਰਨੈਲ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲਵਾ, ਸਰਦਾਰ ਲਹਿਣਾ ਸਿੰਘ ਮਜੀਠੀਆ ਅਤੇ ਸਰਦਾਰ ਅਤਰ ਸਿੰਘ ਸੰਧਾਵਾਲੀਆ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। ਇਹ ਸਾਰੇ ਬਹਾਦਰ ਅਤੇ ਨਿਰਭੈ ਯੋਧੇ ਸਨ।
ਵੈਨਤੂਰਾ, ਐਲਾਰਡ, ਅਵਿਤਾਬਲੇ ਤੇ ਕੋਰਟ ਸਾਰੇ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਨਾਗਰਿਕ ਅਤੇ ਈਸਾਈ ਧਰਮ ਦੇ ਅਨੁਯਾਈ ਸਨ। ਇਹ ਸ਼ੇਰ-ਏ-ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਅਤਿਅੰਤ ਵਫ਼ਾਦਾਰ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸਪਾਤਰ ਵਿਅਕਤੀ ਸਨ। ਵੈਨਤੂਰਾ, ਜਿਹੜਾ ਇਤਾਲਵੀ ਨਾਗਰਿਕ ਸੀ, ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਨੇੜੇ ਸੀ। ਉਹ ਫਰਾਂਸੀਸੀ ਉੱਚ-ਸਿਪਾਹਸਾਲਾਰ ਨੈਪੋਲੀਅਨ ਦੀ ਫ਼ੌਜ ਵਿੱਚ ਕਰਨੈਲ ਰਹਿ ਚੁੱਕਾ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਖ਼ਾਲਸਾ ਫ਼ੌਜ ਦੇ ਪੈਦਲ ਦਸਤਿਆਂ ਦੀ ਸਿਖਲਾਈ ਅਤੇ ਮੋਰਚਾਬੰਦੀ ਵਿੱਚ ਵੱਡੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ। ਉਸ ਨੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਉੱਤਰ-ਪੱਛਮੀ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਮਾਲਕ ਸ਼ੇਰ-ਏ-ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਮੁਹਿੰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਯੁੱਧ ਕਲਾ ਦਾ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕੀਤਾ। ਐਲਾਰਡ ਅਤੇ ਕੋਰਟ ਨੇ, ਜੋ ਫਰਾਂਸੀਸੀ ਸਨ, ਸ਼ਾਹੀ ਰਿਸਾਲੇ ਦਾ ਪੁਨਰਗਠਨ ਕੀਤਾ। ਇਤਾਲਵੀ ਨਾਗਰਿਕ ਅਵਿਤਾਬਲੇ ਵਜ਼ੀਰਾਬਾਦ ਅਤੇ ਮਗਰੋਂ ਪਿਸ਼ਾਵਰ ਦਾ ਗਵਰਨਰ ਰਿਹਾ।
ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਟੈਕਸਾਂ ਦਾ ਢਾਂਚਾ ਸਭ ਧਰਮਾਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਇੱਕੋ ਜਿਹਾ ਸੀ। ਸਿੱਖ, ਹਿੰਦੂ, ਮੁਲਸਮਾਨ ਤੇ ਹੋਰ ਸਾਰੇ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਪੱਖਪਾਤ ਦੇ ਇੱਕੋ ਜਿਹੇ ਕਰ ਅਦਾ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਸਾਰੇ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਨੂੰ ਧਰਮ ਦੀ ਮੁਕੰਮਲ ਆਜ਼ਾਦੀ ਸੀ। ਹਰ ਕੋਈ ਆਪਣੀ ਇੱਛਾ ਮੁਤਾਬਕ ਪੂਜਾ ਪਾਠ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਮੰਦਰਾਂ, ਮਸੀਤਾਂ, ਗਿਰਜਿਆਂ ਅਤੇ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਦਾ ਇੱਕੋ ਜਿਹਾ ਸਤਿਕਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਸ਼ੇਰ-ਏ-ਪੰਜਾਬ ਤਨੋਂ-ਮਨੋਂ ਹਰ ਧਰਮ ਦੀ ਇੱਕੋ ਜਿਹੀ ਇੱਜ਼ਤ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਉਹ ਹਿੰਦੂਆਂ ਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੇ ਤਿਉਹਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕੋ ਜਿਹੀ ਸ਼ਰਧਾ ਨਾਲ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਹਰ ਕੋਈ ਬਸੰਤ ਪੰਚਮੀ ਅਤੇ ਹੋਲੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਅਤੇ ਕੀਰਤਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਮੇਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸਾਰੇ ਧਰਮਾਂ ਦੇ ਲੋਕ ਹਾਜ਼ਰੀ ਭਰਦੇ ਸਨ। ਹਰ ਵਿਸਾਖੀ ‘ਤੇ ਸ਼ੇਰ-ਏ-ਪੰਜਾਬ ਸ੍ਰੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਸਰੋਵਰ ਵਿੱਚ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਨ ਮਗਰੋਂ ਸਭ ਧਰਮਾਂ ਤੇ ਅਕੀਦਿਆਂ ਦੇ ਗ਼ਰੀਬ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਖੈਰਾਤ ਵੰਡਦੇ ਸਨ।
ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਸਭ ਧਰਮਾਂ ਦਾ ਇੰਨਾ ਸਤਿਕਾਰ ਕਰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਇਸ ਤੋਂ ਰੱਤੀ ਭਰ ਵੀ ਕਿਸੇ ਵਿਤਕਰੇ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੁੰਦਾ। ਜਦੋਂ ਕਦੀ ਵੀ ਉਹ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਭਾਗਾਂ ਦਾ ਦੌਰਾ ਕਰਦਾ ਤਾਂ ਉਹ ਉੱਥੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਅਸਥਾਨਾਂ ਅਤੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਦੂਜੇ ਅਕੀਦਿਆਂ ਦੇ ਧਰਮ ਸਥਲਾਂ ਅਤੇ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤਾਂ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਵੀ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਭ ਧਰਮ ਅਸਥਾਨਾਂ ‘ਤੇ ਮਾਇਆ ਭੇਟ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਉਦਾਹਰਨ ਵਜੋਂ ਉਹ ਸ੍ਰੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਦੇਵੀ ਜੀ ਦੇ ਮੰਦਰ, ਡੇਰਾ ਬਸਤੀ ਰਾਮ, ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸ੍ਰੀ ਪੰਜਾ ਸਾਹਿਬ, ਪਿਸ਼ਾਵਰ ਦੇ ਬਾਬਾ ਬਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਬੇਦੀ, ਜੋਗੀ ਮੱਠ ਦੇ ਬਾਬਾ ਲਛਮਣ ਨਾਥ, ਭੇਰਾ, ਜੰਮੂ ਦੇ ਫ਼ਕੀਰ ਅਲਾਲ ਸ਼ਾਹ, ਕਰਤਾਰਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਬੀੜ, ਪੂਰਨ ਭਗਤ ਦੇ ਖੂਹ, ਦਾਤਾ ਗੰਜ ਬਖ਼ਸ਼ ਦੇ ਮਜ਼ਾਰ, ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ ਰਹਿਮਾਨ ਮਸਤਾਨ ਸ਼ਾਹ, ਰਾਮ ਤੀਰਥ ਦੇ ਸਰੋਵਰ, ਮੀਆਂ ਮੀਰ ਦੇ ਮਜ਼ਾਰ ਅਤੇ ਹੋਰ ਥਾਵਾਂ ‘ਤੇ ਸ਼ਰਧਾ ਦੇ ਫੁੱਲ ਭੇਟ ਕਰਨ ਲਈ ਗਿਆ।
ਭਾਵੇਂ ਸ਼ੇਰ-ਏ-ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਦਿਲ ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਦੀ ਸੇਵਾ-ਸੰਭਾਲ ਲਈ ਪ੍ਰਬਲ ਇੱਛਾ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ਪਰ ਉਸ ਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਮੰਦਰਾਂ ਅਤੇ ਮਸਜਿਦਾਂ ਦੀ ਦੇਖਭਾਲ ਦੀ ਇੱਛਾ ਵੀ ਘੱਟ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੁੰਦੀ। ਉਸ ਨੇ ਹਰਿਦੁਆਰ, ਬਨਾਰਸ ਅਤੇ ਜਵਾਲਾਮੁਖੀ ਦੇ ਮੰਦਰਾਂ ‘ਤੇ ਵੱਡੀਆਂ ਰਕਮਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ, ਬਨਾਰਸ ਦੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਮੰਦਰ ‘ਤੇ ਤੀਹ ਕਿਲੋ ਸੋਨਾ ਲਗਵਾਉਣ ਦੀ ਸੇਵਾ ਸ਼ੇਰ-ਏ-ਪੰਜਾਬ ਨੇ ਕੀਤੀ। ਉਸ ਨੇ ਜਵਾਲਾਮੁਖੀ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਮੰਦਰ ਲਈ ਸੋਨਾ, ਨਕਦੀ ਅਤੇ ਸੋਨੇ ਦੀਆਂ ਦੋ ਚਾਨਣੀਆਂ ਭੇਟ ਕੀਤੀਆਂ।
ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸ਼ਾਸਨ ਸਮੇਂ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰਕਾਂ ਨੂੰ ਰਾਜ-ਕਾਜ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਦਖ਼ਲ ਦੇਣ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਕਿਸੇ ਗ਼ੈਰ-ਸਿੱਖ ਨੂੰ ਸਿੱਖੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਲਈ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪ੍ਰੇਰਿਆ। ਮਹਾਰਾਜੇ ਦਾ ਗੁਰਬਾਣੀ ਨਾਲ ਅਥਾਹ ਪ੍ਰੇਮ ਸੀ। ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚੋਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਅਤੇ ਭਗਤਾਂ/ਭੱਟਾਂ ਦੀ ਬਾਣੀ ਸਰਵਣ ਕਰ ਕੇ ਉਸ ਦੇ ਮਨ ਨੂੰ ਬੜੀ ਸ਼ਾਂਤੀ ਮਿਲਦੀ ਸੀ ਪਰ ਉਹ ਕਿਸੇ ਵੀ ਤੁਅਸੱਬ ਜਾਂ ਕੱਟੜਪੁਣੇ ਤੋਂ ਉਪਰ ਸੀ। ਉਹ ਸਦਾ ਸਰਬੱਤ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੀ ਭਰਾਤਰੀ ਭਾਵਨਾ ਦੇ ਅਸੂਲਾਂ ਉਪਰ ਚੱਲਣ ਲਈ ਤਤਪਰ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿੱਚ ਅੰਕਿਤ ਇਹ ਸਿਧਾਂਤ ਹੀ ਉਸ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਰਾਹ ਦਸੇਰਾ ਬਣੇ ਰਹੇ ਸਨ।
ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਕਲਾ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਵੀ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਧਰਮ ਨਿਰਪੇਖਤਾ ਨੂੰ ਹੀ ਆਪਣਾ ਮਾਰਗ-ਦਰਸ਼ਕ ਸਮਝਿਆ। ਉਸ ਨੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ, ਅਰਬੀ, ਫ਼ਾਰਸੀ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਅਧਿਐਨ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੀ ਖੁੱਲ੍ਹਦਿਲੀ ਨਾਲ ਸਹਾਇਤਾ ਕੀਤੀ। ਉਸ ਨੇ ਸਿੱਖ, ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਿਮ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਅਤੇ ਕਵੀਆਂ ਆਦਿ ਨੂੰ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਗੱਫੇ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੇ। ਮਹਾਰਾਜੇ ਦੀ ਇਸ ਰੁਚੀ ਦਾ ਲਾਭ ਉਠਾਉਣ ਵਾਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪੰਡਤ ਨਿਹਾਲ ਸਿੰਘ, ਗਿਆਨੀ ਸੰਤ ਸਿੰਘ, ਗਣੇਸ਼ ਦਾਸ, ਸ਼ਿਵ ਦਿਆਲ, ਸਈਅਦ ਹਾਸ਼ਮ ਸ਼ਾਹ, ਜਾਫ਼ਰ ਬੇਗ ਅਤੇ ਸ਼ਾਹ ਮੁਹੰਮਦ ਆਦਿ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। ਧਰਮ ਨਿਰਪੇਖਤਾ ਅਤੇ ਹਿਰਦੇ ਦੀ ਵਿਸ਼ਾਲਤਾ ਖ਼ਾਲਸਾ ਰਾਜ ਦੀ ਸੱਚੀ ਪਛਾਣ ਸਨ। ਇਹੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸ਼ਾਂਤੀ ਅਤੇ ਖ਼ੁਸ਼ਹਾਲੀ ਦੀਆਂ ਸੂਚਕ ਬਣੀਆਂ।
ਸ਼ੇਰ-ਏ-ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਰਾਜ ਨੂੰ ਕੋਈ ਊਜ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲੱਗ ਸਕਦੀ। ਉਸ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਨਾ ਤਾਂ ਕੋਈ ਨਾਇਤਫ਼ਾਕੀ ਨਜ਼ਰ ਆਈ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਕੋਈ ਮਜ਼ਹਬੀ ਫ਼ਸਾਦ ਹੋਇਆ। ਪੂਰੀ ਸਲਤਨਤ ਵਿੱਚ ਸਾਰੇ ਧਰਮਾਂ ਅਤੇ ਅਕੀਦਿਆਂ ਦੇ ਲੋਕ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਲਈ ਪਿਆਰ, ਸ਼ੁਭ ਇੱਛਾਵਾਂ ਅਤੇ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਦੇ ਚਾਹਵਾਨ ਸਨ। ਜਦੋਂ ਕਦੇ ਮਹਾਰਾਜੇ ਦੀ ਸਿਹਤ ਠੀਕ ਨਾ ਹੁੰਦੀ ਤਾਂ ਸਭ ਧਰਮਾਂ ਦੇ ਲੋਕ ਉਸ ਦੀ ਸਿਹਤਯਾਬੀ ਲਈ ਅਰਦਾਸਾਂ, ਪ੍ਰਾਰਥਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਦੁਆਵਾਂ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪੈਂਦੇ। ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸ਼ਾਸਨ ਕਾਲ ਦੌਰਾਨ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਵੀ ਮ੍ਰਿਤੂ ਦੰਡ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ। ਆਪਣੀਆਂ ਧਰਮ-ਨਿਰਪੇਖ ਨੀਤੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਉਸ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਤਾਣੀ ਮਜ਼ਬੂਤ ਬਣਾਈ ਰੱਖੀ ਪਰ ਜਦੋਂ ਉਹ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਦੀ ਦਰਗਾਹ ਵਿੱਚ ਜਾ ਬਿਰਾਜਿਆ ਤਾਂ ਇਹ ਤੰਦ ਟੁੱਟ ਗਈ ਅਤੇ ਉਸ ਦਾ ਸਾਂਝਾ ਦੁੱਖ ਸਿੱਖਾਂ, ਹਿੰਦੂਆਂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੇ ਰਲ ਕੇ ਝੱਲਿਆ।
ਫ਼ਕੀਰ ਵਹੀਦ-ਉਦ-ਦੀਨ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਸੱਚੇ ਅਨੁਯਾਈ ਸਨ। ਉਸ ਦਾ ਦਿਨ ਅਰਦਾਸ ਨਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਦਿਲ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਲਈ ਅਪਾਰ ਸ਼ਰਧਾ ਸੀ ਪਰ ਉਹ ਰੱਤੀ ਭਰ ਵੀ ਕੱਟੜ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਕੁਲੀਨ ਅਤੇ ਉੱਚਾ-ਸੁੱਚਾ ਜੀਵਨ ਉਸ ਦੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਦੇ ਲੱਛਣ ਸਨ। ਉਹ ਦਿਖਾਵਾ ਕਰਨ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਸੀ ਪਰ ਉਹ ਬਿਨਾਂ ਪੱਖਪਾਤ ਦੇ ਸਾਰੇ ਧਰਮਾਂ ਦਾ ਆਦਰ ਕਰਦਾ ਸੀ।
ਮਹਾਰਾਜਾ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਧਰਮਾਂ ਅਤੇ ਕੌਮੀਅਤਾਂ ਦੇ ਬੰਦਿਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਸਰਕਾਰ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਸਿੱਖਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਉਸ ਨੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣ, ਖੱਤਰੀ, ਡੋਗਰਾ, ਅੰਗਰੇਜ਼, ਫਰਾਂਸੀਸੀ, ਇਤਾਲਵੀ ਅਤੇ ਅਮਰੀਕੀ ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਸਰਕਾਰੀ ਕੰਮ-ਧੰਦਿਆਂ ਉੱਤੇ ਲਾਇਆ। ਕੋਈ ਵੀ ਇਨਸਾਨ, ਭਾਵੇਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਧਰਮ ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ ਹੋਵੇ, ਆਪਣੀ ਯੋਗਤਾ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਉਹ ਮਹਾਰਾਜੇ ਦੀਆਂ ਖ਼ੁਸ਼ੀਆਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ।
ਸ਼ੇਰ-ਏ-ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸਲਤਨਤ ਵਿੱਚ ਡੋਗਰਾ ਭਰਾਵਾਂ ਧਿਆਨ ਸਿੰਘ, ਗੁਲਾਬ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਸੁਚੇਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਬਹੁਤ ਲਾਭ ਉਠਾਇਆ। ਧਿਆਨ ਸਿੰਘ ਵਜ਼ੀਰ-ਏ-ਆਜ਼ਮ ਸੀ। ਗੁਲਾਬ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਜੰਮੂ ਦਾ ਗਵਰਨਰ ਤੇ ਕਮਾਂਡਰ ਥਾਪ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਸੁਚੇਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਘੋੜਸਵਾਰ ਸੈਨਾ ਵਿੱਚ ਵੱਡਾ ਰੁਤਬਾ ਬਖ਼ਸ਼ਿਆ ਗਿਆ। ਉੱਚ-ਮਰਤਬੇਦਾਰ ਜਮਾਂਦਾਰ ਖ਼ੁਸ਼ਾਲ ਸਿੰਘ, ਮਿਸਰ ਦੀਵਾਨ ਚੰਦ, ਮਿਸਰ ਬੇਲੀ ਰਾਮ ਅਤੇ ਰਾਜਾ ਦੀਨਾ ਨਾਥ ਸਾਰੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਕੁੱਲ ਦੇ ਸਨ। ਦੀਵਾਨ ਚੰਦ ਨੂੰ ਜ਼ਫ਼ਰਜੰਗ ਅਤੇ ਫ਼ਤਿਹ ਨੁਸਰਤ ਦੇ ਖ਼ਿਤਾਬਾਂ ਨਾਲ ਨਿਵਾਜਿਆ ਗਿਆ। ਇੱਕ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਪੰਡਿਤ ਦੀਵਾਨ ਗੰਗਾ ਰਾਮ ਨੂੰ ਸ਼ਾਹੀ ਮੋਹਰ ਦਾ ਰਖਵਾਲਾ ਅਤੇ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਫ਼ੌਜਾਂ ਦਾ ਮੁੱਖ ਲੇਖਾਕਾਰ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ। ਦੀਵਾਨ ਦੀਨਾ ਨਾਥ ਨੇ ਰਾਜ ਦੇ ਖ਼ਜ਼ਾਨੇ ਦੇ ਵਜ਼ੀਰ ਵਜੋਂ ਨਾਮਣਾ ਖੱਟਿਆ। ਮਿਸਰ ਬੇਲੀ ਰਾਮ ਖ਼ਜ਼ਾਨੇ ਦਾ ਮੁਖੀ ਸੀ। ਦੀਵਾਨ ਮੋਹਕਮ ਚੰਦ ਅੱਠ ਵਰ੍ਹੇ ਖ਼ਾਲਸਾ ਫ਼ੌਜ ਦੀ ਕਮਾਨ ਸੰਭਾਲਦਾ ਰਿਹਾ। ਦੀਵਾਨ ਸਾਵਣ ਮੱਲ ਨੇ ਸੰਨ 1821 ਵਿੱਚ ਮੁਲਤਾਨ ਦੇ ਗਵਰਨਰ ਵਜੋਂ ਬਹੁਤ ਨਾਮਣਾ ਖੱਟਿਆ।
ਫ਼ਕੀਰ ਅਜ਼ੀਜ਼ੂਦੀਨ ਬਹੁਤ ਛੇਤੀ-ਛੇਤੀ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਵਿਦੇਸ਼ ਮੰਤਰੀ ਦੇ ਅਹੁਦੇ ‘ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ। ਉਸ ਦੇ ਭਰਾ ਫ਼ਕੀਰ ਨੂਰ-ਉਦ-ਦੀਨ ਨੂੰ ਗ੍ਰਹਿ ਵਿਭਾਗ ਸੌਂਪ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਫ਼ਕੀਰ ਇਮਾਮ-ਉਦ-ਦੀਨ ਗੋਬਿੰਦਗੜ੍ਹ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦਾ ਖ਼ਜ਼ਾਨਾ ਅਧਿਕਾਰੀ ਸੀ। ਜਿਹੜੇ ਹੋਰ ਮੁਸਲਿਮ ਪਤਵੰਤੇ ਵੱਡੇ ਅਹੁਦਿਆਂ ਤਕ ਪਹੁੰਚੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਕਾਜ਼ੀ ਨਿਜ਼ਾਮ-ਉਦ-ਦੀਨ, ਮੁਫ਼ਤੀ ਮੁਹੰਮਦ ਸ਼ਾਹ, ਇਮਾਮ ਬਖ਼ਸ਼, ਇਲਾਹੀ ਬਖ਼ਸ਼, ਸੁਲਤਾਨ ਮਹਿਮੂਦ ਅਤੇ ਸ਼ੇਖ਼ ਬਸਾਵਨ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। ਘੱਟੋ-ਘੱਟ 92 ਸਿਰਕੱਢ ਮੁਸਲਮਾਨ ਮਹਾਰਾਜੇ ਦੀ ਪੁਲੀਸ, ਨਿਆਂ ਅਤੇ ਸਪਲਾਈ ਮਹਿਕਮਿਆਂ ਵਿੱਚ ਤਾਇਨਾਤ ਸਨ।
ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਸਿਰਕੱਢ ਸਿੱਖ ਸਰਦਾਰਾਂ ‘ਤੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਸੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਸਰਦਾਰ ਫ਼ਤਿਹ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ, ਸਰਦਾਰ ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਅਟਾਰੀਵਾਲਾ, ਜਰਨੈਲ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲਵਾ, ਸਰਦਾਰ ਲਹਿਣਾ ਸਿੰਘ ਮਜੀਠੀਆ ਅਤੇ ਸਰਦਾਰ ਅਤਰ ਸਿੰਘ ਸੰਧਾਵਾਲੀਆ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। ਇਹ ਸਾਰੇ ਬਹਾਦਰ ਅਤੇ ਨਿਰਭੈ ਯੋਧੇ ਸਨ।
ਵੈਨਤੂਰਾ, ਐਲਾਰਡ, ਅਵਿਤਾਬਲੇ ਤੇ ਕੋਰਟ ਸਾਰੇ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਨਾਗਰਿਕ ਅਤੇ ਈਸਾਈ ਧਰਮ ਦੇ ਅਨੁਯਾਈ ਸਨ। ਇਹ ਸ਼ੇਰ-ਏ-ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਅਤਿਅੰਤ ਵਫ਼ਾਦਾਰ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸਪਾਤਰ ਵਿਅਕਤੀ ਸਨ। ਵੈਨਤੂਰਾ, ਜਿਹੜਾ ਇਤਾਲਵੀ ਨਾਗਰਿਕ ਸੀ, ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਨੇੜੇ ਸੀ। ਉਹ ਫਰਾਂਸੀਸੀ ਉੱਚ-ਸਿਪਾਹਸਾਲਾਰ ਨੈਪੋਲੀਅਨ ਦੀ ਫ਼ੌਜ ਵਿੱਚ ਕਰਨੈਲ ਰਹਿ ਚੁੱਕਾ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਖ਼ਾਲਸਾ ਫ਼ੌਜ ਦੇ ਪੈਦਲ ਦਸਤਿਆਂ ਦੀ ਸਿਖਲਾਈ ਅਤੇ ਮੋਰਚਾਬੰਦੀ ਵਿੱਚ ਵੱਡੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ। ਉਸ ਨੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਉੱਤਰ-ਪੱਛਮੀ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਮਾਲਕ ਸ਼ੇਰ-ਏ-ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਮੁਹਿੰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਯੁੱਧ ਕਲਾ ਦਾ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕੀਤਾ। ਐਲਾਰਡ ਅਤੇ ਕੋਰਟ ਨੇ, ਜੋ ਫਰਾਂਸੀਸੀ ਸਨ, ਸ਼ਾਹੀ ਰਿਸਾਲੇ ਦਾ ਪੁਨਰਗਠਨ ਕੀਤਾ। ਇਤਾਲਵੀ ਨਾਗਰਿਕ ਅਵਿਤਾਬਲੇ ਵਜ਼ੀਰਾਬਾਦ ਅਤੇ ਮਗਰੋਂ ਪਿਸ਼ਾਵਰ ਦਾ ਗਵਰਨਰ ਰਿਹਾ।
ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਟੈਕਸਾਂ ਦਾ ਢਾਂਚਾ ਸਭ ਧਰਮਾਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਇੱਕੋ ਜਿਹਾ ਸੀ। ਸਿੱਖ, ਹਿੰਦੂ, ਮੁਲਸਮਾਨ ਤੇ ਹੋਰ ਸਾਰੇ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਪੱਖਪਾਤ ਦੇ ਇੱਕੋ ਜਿਹੇ ਕਰ ਅਦਾ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਸਾਰੇ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਨੂੰ ਧਰਮ ਦੀ ਮੁਕੰਮਲ ਆਜ਼ਾਦੀ ਸੀ। ਹਰ ਕੋਈ ਆਪਣੀ ਇੱਛਾ ਮੁਤਾਬਕ ਪੂਜਾ ਪਾਠ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਮੰਦਰਾਂ, ਮਸੀਤਾਂ, ਗਿਰਜਿਆਂ ਅਤੇ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਦਾ ਇੱਕੋ ਜਿਹਾ ਸਤਿਕਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਸ਼ੇਰ-ਏ-ਪੰਜਾਬ ਤਨੋਂ-ਮਨੋਂ ਹਰ ਧਰਮ ਦੀ ਇੱਕੋ ਜਿਹੀ ਇੱਜ਼ਤ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਉਹ ਹਿੰਦੂਆਂ ਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੇ ਤਿਉਹਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕੋ ਜਿਹੀ ਸ਼ਰਧਾ ਨਾਲ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਹਰ ਕੋਈ ਬਸੰਤ ਪੰਚਮੀ ਅਤੇ ਹੋਲੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਅਤੇ ਕੀਰਤਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਮੇਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸਾਰੇ ਧਰਮਾਂ ਦੇ ਲੋਕ ਹਾਜ਼ਰੀ ਭਰਦੇ ਸਨ। ਹਰ ਵਿਸਾਖੀ ‘ਤੇ ਸ਼ੇਰ-ਏ-ਪੰਜਾਬ ਸ੍ਰੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਸਰੋਵਰ ਵਿੱਚ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਨ ਮਗਰੋਂ ਸਭ ਧਰਮਾਂ ਤੇ ਅਕੀਦਿਆਂ ਦੇ ਗ਼ਰੀਬ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਖੈਰਾਤ ਵੰਡਦੇ ਸਨ।
ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਸਭ ਧਰਮਾਂ ਦਾ ਇੰਨਾ ਸਤਿਕਾਰ ਕਰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਇਸ ਤੋਂ ਰੱਤੀ ਭਰ ਵੀ ਕਿਸੇ ਵਿਤਕਰੇ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੁੰਦਾ। ਜਦੋਂ ਕਦੀ ਵੀ ਉਹ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਭਾਗਾਂ ਦਾ ਦੌਰਾ ਕਰਦਾ ਤਾਂ ਉਹ ਉੱਥੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਅਸਥਾਨਾਂ ਅਤੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਦੂਜੇ ਅਕੀਦਿਆਂ ਦੇ ਧਰਮ ਸਥਲਾਂ ਅਤੇ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤਾਂ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਵੀ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਭ ਧਰਮ ਅਸਥਾਨਾਂ ‘ਤੇ ਮਾਇਆ ਭੇਟ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਉਦਾਹਰਨ ਵਜੋਂ ਉਹ ਸ੍ਰੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਦੇਵੀ ਜੀ ਦੇ ਮੰਦਰ, ਡੇਰਾ ਬਸਤੀ ਰਾਮ, ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸ੍ਰੀ ਪੰਜਾ ਸਾਹਿਬ, ਪਿਸ਼ਾਵਰ ਦੇ ਬਾਬਾ ਬਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਬੇਦੀ, ਜੋਗੀ ਮੱਠ ਦੇ ਬਾਬਾ ਲਛਮਣ ਨਾਥ, ਭੇਰਾ, ਜੰਮੂ ਦੇ ਫ਼ਕੀਰ ਅਲਾਲ ਸ਼ਾਹ, ਕਰਤਾਰਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਬੀੜ, ਪੂਰਨ ਭਗਤ ਦੇ ਖੂਹ, ਦਾਤਾ ਗੰਜ ਬਖ਼ਸ਼ ਦੇ ਮਜ਼ਾਰ, ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ ਰਹਿਮਾਨ ਮਸਤਾਨ ਸ਼ਾਹ, ਰਾਮ ਤੀਰਥ ਦੇ ਸਰੋਵਰ, ਮੀਆਂ ਮੀਰ ਦੇ ਮਜ਼ਾਰ ਅਤੇ ਹੋਰ ਥਾਵਾਂ ‘ਤੇ ਸ਼ਰਧਾ ਦੇ ਫੁੱਲ ਭੇਟ ਕਰਨ ਲਈ ਗਿਆ।
ਭਾਵੇਂ ਸ਼ੇਰ-ਏ-ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਦਿਲ ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਦੀ ਸੇਵਾ-ਸੰਭਾਲ ਲਈ ਪ੍ਰਬਲ ਇੱਛਾ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ਪਰ ਉਸ ਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਮੰਦਰਾਂ ਅਤੇ ਮਸਜਿਦਾਂ ਦੀ ਦੇਖਭਾਲ ਦੀ ਇੱਛਾ ਵੀ ਘੱਟ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੁੰਦੀ। ਉਸ ਨੇ ਹਰਿਦੁਆਰ, ਬਨਾਰਸ ਅਤੇ ਜਵਾਲਾਮੁਖੀ ਦੇ ਮੰਦਰਾਂ ‘ਤੇ ਵੱਡੀਆਂ ਰਕਮਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ, ਬਨਾਰਸ ਦੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਮੰਦਰ ‘ਤੇ ਤੀਹ ਕਿਲੋ ਸੋਨਾ ਲਗਵਾਉਣ ਦੀ ਸੇਵਾ ਸ਼ੇਰ-ਏ-ਪੰਜਾਬ ਨੇ ਕੀਤੀ। ਉਸ ਨੇ ਜਵਾਲਾਮੁਖੀ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਮੰਦਰ ਲਈ ਸੋਨਾ, ਨਕਦੀ ਅਤੇ ਸੋਨੇ ਦੀਆਂ ਦੋ ਚਾਨਣੀਆਂ ਭੇਟ ਕੀਤੀਆਂ।
ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸ਼ਾਸਨ ਸਮੇਂ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰਕਾਂ ਨੂੰ ਰਾਜ-ਕਾਜ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਦਖ਼ਲ ਦੇਣ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਕਿਸੇ ਗ਼ੈਰ-ਸਿੱਖ ਨੂੰ ਸਿੱਖੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਲਈ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪ੍ਰੇਰਿਆ। ਮਹਾਰਾਜੇ ਦਾ ਗੁਰਬਾਣੀ ਨਾਲ ਅਥਾਹ ਪ੍ਰੇਮ ਸੀ। ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚੋਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਅਤੇ ਭਗਤਾਂ/ਭੱਟਾਂ ਦੀ ਬਾਣੀ ਸਰਵਣ ਕਰ ਕੇ ਉਸ ਦੇ ਮਨ ਨੂੰ ਬੜੀ ਸ਼ਾਂਤੀ ਮਿਲਦੀ ਸੀ ਪਰ ਉਹ ਕਿਸੇ ਵੀ ਤੁਅਸੱਬ ਜਾਂ ਕੱਟੜਪੁਣੇ ਤੋਂ ਉਪਰ ਸੀ। ਉਹ ਸਦਾ ਸਰਬੱਤ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੀ ਭਰਾਤਰੀ ਭਾਵਨਾ ਦੇ ਅਸੂਲਾਂ ਉਪਰ ਚੱਲਣ ਲਈ ਤਤਪਰ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿੱਚ ਅੰਕਿਤ ਇਹ ਸਿਧਾਂਤ ਹੀ ਉਸ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਰਾਹ ਦਸੇਰਾ ਬਣੇ ਰਹੇ ਸਨ।
ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਕਲਾ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਵੀ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਧਰਮ ਨਿਰਪੇਖਤਾ ਨੂੰ ਹੀ ਆਪਣਾ ਮਾਰਗ-ਦਰਸ਼ਕ ਸਮਝਿਆ। ਉਸ ਨੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ, ਅਰਬੀ, ਫ਼ਾਰਸੀ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਅਧਿਐਨ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੀ ਖੁੱਲ੍ਹਦਿਲੀ ਨਾਲ ਸਹਾਇਤਾ ਕੀਤੀ। ਉਸ ਨੇ ਸਿੱਖ, ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਿਮ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਅਤੇ ਕਵੀਆਂ ਆਦਿ ਨੂੰ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਗੱਫੇ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੇ। ਮਹਾਰਾਜੇ ਦੀ ਇਸ ਰੁਚੀ ਦਾ ਲਾਭ ਉਠਾਉਣ ਵਾਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪੰਡਤ ਨਿਹਾਲ ਸਿੰਘ, ਗਿਆਨੀ ਸੰਤ ਸਿੰਘ, ਗਣੇਸ਼ ਦਾਸ, ਸ਼ਿਵ ਦਿਆਲ, ਸਈਅਦ ਹਾਸ਼ਮ ਸ਼ਾਹ, ਜਾਫ਼ਰ ਬੇਗ ਅਤੇ ਸ਼ਾਹ ਮੁਹੰਮਦ ਆਦਿ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। ਧਰਮ ਨਿਰਪੇਖਤਾ ਅਤੇ ਹਿਰਦੇ ਦੀ ਵਿਸ਼ਾਲਤਾ ਖ਼ਾਲਸਾ ਰਾਜ ਦੀ ਸੱਚੀ ਪਛਾਣ ਸਨ। ਇਹੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸ਼ਾਂਤੀ ਅਤੇ ਖ਼ੁਸ਼ਹਾਲੀ ਦੀਆਂ ਸੂਚਕ ਬਣੀਆਂ।
ਸ਼ੇਰ-ਏ-ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਰਾਜ ਨੂੰ ਕੋਈ ਊਜ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲੱਗ ਸਕਦੀ। ਉਸ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਨਾ ਤਾਂ ਕੋਈ ਨਾਇਤਫ਼ਾਕੀ ਨਜ਼ਰ ਆਈ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਕੋਈ ਮਜ਼ਹਬੀ ਫ਼ਸਾਦ ਹੋਇਆ। ਪੂਰੀ ਸਲਤਨਤ ਵਿੱਚ ਸਾਰੇ ਧਰਮਾਂ ਅਤੇ ਅਕੀਦਿਆਂ ਦੇ ਲੋਕ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਲਈ ਪਿਆਰ, ਸ਼ੁਭ ਇੱਛਾਵਾਂ ਅਤੇ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਦੇ ਚਾਹਵਾਨ ਸਨ। ਜਦੋਂ ਕਦੇ ਮਹਾਰਾਜੇ ਦੀ ਸਿਹਤ ਠੀਕ ਨਾ ਹੁੰਦੀ ਤਾਂ ਸਭ ਧਰਮਾਂ ਦੇ ਲੋਕ ਉਸ ਦੀ ਸਿਹਤਯਾਬੀ ਲਈ ਅਰਦਾਸਾਂ, ਪ੍ਰਾਰਥਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਦੁਆਵਾਂ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪੈਂਦੇ। ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸ਼ਾਸਨ ਕਾਲ ਦੌਰਾਨ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਵੀ ਮ੍ਰਿਤੂ ਦੰਡ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ। ਆਪਣੀਆਂ ਧਰਮ-ਨਿਰਪੇਖ ਨੀਤੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਉਸ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਤਾਣੀ ਮਜ਼ਬੂਤ ਬਣਾਈ ਰੱਖੀ ਪਰ ਜਦੋਂ ਉਹ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਦੀ ਦਰਗਾਹ ਵਿੱਚ ਜਾ ਬਿਰਾਜਿਆ ਤਾਂ ਇਹ ਤੰਦ ਟੁੱਟ ਗਈ ਅਤੇ ਉਸ ਦਾ ਸਾਂਝਾ ਦੁੱਖ ਸਿੱਖਾਂ, ਹਿੰਦੂਆਂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੇ ਰਲ ਕੇ ਝੱਲਿਆ।
ਫ਼ਕੀਰ ਵਹੀਦ-ਉਦ-ਦੀਨ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਸੱਚੇ ਅਨੁਯਾਈ ਸਨ। ਉਸ ਦਾ ਦਿਨ ਅਰਦਾਸ ਨਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਦਿਲ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਲਈ ਅਪਾਰ ਸ਼ਰਧਾ ਸੀ ਪਰ ਉਹ ਰੱਤੀ ਭਰ ਵੀ ਕੱਟੜ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਕੁਲੀਨ ਅਤੇ ਉੱਚਾ-ਸੁੱਚਾ ਜੀਵਨ ਉਸ ਦੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਦੇ ਲੱਛਣ ਸਨ। ਉਹ ਦਿਖਾਵਾ ਕਰਨ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਸੀ ਪਰ ਉਹ ਬਿਨਾਂ ਪੱਖਪਾਤ ਦੇ ਸਾਰੇ ਧਰਮਾਂ ਦਾ ਆਦਰ ਕਰਦਾ ਸੀ।
ਸੰਪਰਕ: 081307-13475
