ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ 1780 ਈਸਵੀ ਨੂੰ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਬਹੁਤੇ ਭਾਗਾਂ ਉੱਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਰਾਜ ਸੀ, ਜਿਨਾਂ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਵੱਖ ਵੱਖ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਜਿਨਾਂ ਨੂੰ ਮਿਸਲ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਪਿਤਾ ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ, ਸ਼ੁਕਰਚੱਕੀਆ ਮਿਸਲ ਦਾ ਜਥੇਦਾਰ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦਾ ਖੇਤਰ ਲਹਿੰਦੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਗੁੱਜਰਾਂਵਾਲੇ ਦੇ ਦੁਆਲੇ ਸੀ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪਿਉ ਦੀ ਅਚਾਨਕ ਹੋਈ ਮੌਤ ਕਰਕੇ ਸਿਰਫ਼ 12 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਹੀ ਮਿਸਲ ਦਾ ਕੰਮ ਸੰਭਾਲਣਾ ਪਿਆ।
ਉਸ ਨੇ ਕਈ ਮੁਹਿੰਮਾਂ ਨਾਲ ਸਿੱਖ ਮਿਸਲਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਖੇਤਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਇੱਕਠਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ 12 ਅਪਰੈਲ 1801 (ਵਿਸਾਖੀ ਦੇ ਦਿਨ) ਨੂੰ ਮਹਾਰਜੇ ਦੇ ਸਿੰਘਾਸਨ ਉੱਤੇ ਬੈਠ ਗਿਆ, ਲਾਹੌਰ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਬਣਾ ਲਿਆ। ੧੮੦੨ ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੇ ਪਵਿੱਤਰ ਸ਼ਹਿਰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਜੋੜ ਲਿਆ। ਆਉਦੇ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣਾ ਸਾਰਾ ਸਮਾਂ ਅਫ਼ਗਾਨਾਂ ਨੂੰ ਲਹਿੰਦੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਖਦੇੜ੍ਹਨ ਲਈ ਗੁਜ਼ਾਰੇ। ਉਸ ਨੇ ਮੁਲਤਾਨ, ਜੋ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਦੱਖਣੀ ਭਾਗ ਬਣਿਆ, ਪੇਸ਼ਾਵਰ 1818, ਜੰਮੂ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ 1819 ਅਤੇ ਅਨੰਦਪੁਰ ਦੇ ਪਹਾੜੀ ਖੇਤਰ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਵੱਡਾ ਖੇਤਰ ਕਾਂਗੜਾ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੀ ਫੌਜ ਦਾ ਆਧੁਨਿਕੀਕਰਨ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਲਈ ਉਸ ਨੇ ਯੂਰਪੀ ਅਫ਼ਸਰ ਭਰਤੀ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਫੌਜ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਆਧੁਨਿਕ ਫੌਜ ਹੋਵੇ, ਜਿਸ ਪਰਭਾਵ ਕਰਕੇ, ਪੰਜਾਬ ਉਸ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਹਥਿਆਰ ਨਾਲ ਲੈੱਸ ਫੌਜ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਬਰਤਾਨੀਆ ਸਭ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿੱਚ ਕਰ ਸਕਿਆ। ਉਸ ਨੂੰ ਅਮਨ ਕਾਨੂੰਨ ਦੀ ਹਾਲਤ ਬਹਾਲ ਕੀਤੀ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਮੌਤ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਕਦੇ ਕਦਾਈਂ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਉਸਨੇ "ਜਜ਼ੀਆ" ਟੈਕਸ, ਜੋ ਕਿ ਹਿੰਦੂਆਂ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਉੱਤੇ ਲਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਕਰਕੇ ਸ਼ਾਇਦ ਕਮਿਊਨਟੀ ਲੇਖਕਾਂ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਇੱਕ ਬੁਰੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵੇਖਿਆ। ਉਸ ਸਭ ਧਰਮਾਂ ਦਾ ਸਤਿਕਾਰ ਕਰਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਸਭ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਨੂੰ ਬਰਾਬਰ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰ ਸਨ, ਇਸਕਰਕੇ ਉਹ ਆਪਣੇ ਰਾਜ ਨੂੰ ਇੱਕ ਧਾਰਮਿਕ ਰਾਜ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀ ਬਜਾਏ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਥਾਪਪ ਕੀਤਾ। ਉਸ ਦੇ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਮੁਸਲਮਾਨ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂ ਕਈ ਵੱਡੇ ਵੱਡੇ ਅਹੁਦਿਆਂ ਉੱਤੇ ਸਨ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ 1839 ਵਿੱਚ ਸੁਰਗਵਾਸ ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਗੱਦੀ ਉਸ ਦੇ ਵੱਡੇ ਪੁੱਤਰ ਖੜਕ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਜਿਸ ਰਾਜ ਨੂੰ ਉਸ ਨੇ ਬਣਾਇਆ ਸੀ, ਉਸ ਦੀ ਅਗਲੇ ਮਹਾਰਾਜਿਆਂ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਅਤੇ ਘਟਨਾਵਾਂ ਕਰਕੇ ਖਿੰਡਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਉਸ ਦੀ ਬਹਾਦਰ ਫੌਜ ਦੀ ਤਾਕਤ ਦੂਜਾ ਐਗਲੋਂ ਸਿੱਖ ਜੰਗ ਵਿੱਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨਾਲ ਲੜ ਕੇ ਖਤਮ ਨਾ ਹੋ ਗਈ। ਉਸ ਬਾਅਦ ਬਰਤਾਨੀਆ ਨੇ ਉਸ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟੇ ਪੁੱਤਰ ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਨਿਰਕੁੰਸ਼ ਸ਼ਾਸਕ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ।
ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਇੱਕ ਤਾਕਤਵਾਰ ਦੇਸ਼ ਬਣਾਉਣ ਅਤੇ ਕੋਹੇਨੂਰ ਹੀਰੇ ਲਈ ਯਾਦ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਦੇ ਹੋਰ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਕੰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ, ਜੋ ਕਿ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਪਵਿੱਤਰ ਸਥਾਨ ਹੈ, ਦੀ ਸੰਗਮਰਮਰ ਅਤੇ ਸੋਨੇ ਨਾਲ ਸੇਵਾ ਕਰਵਾਉਣਾ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੈ, ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਉਸ ਦਾ ਨਾਂ "ਸੁਨਹਿਰੀ ਮੰਦਰ" ਪਿਆ। ਉਸ ਨੂੰ ਸ਼ੇਰ-ਏ-ਪੰਜਾਬ, ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਸ਼ੇਰ, ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਭਾਰਤ ਦੇ ਉਹਨਾਂ ਤਿੰਨ ਸ਼ੇਰਾਂ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਮੇਵਾੜ ਦਾ ਰਾਣਾ ਪਰਤਾਪ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਮਰਾਠਾ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਸ਼ਿਵਾਜੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ, ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਮਸ਼ਹੂਰ ਅਤੇ ਬਹਾਦਰ ਹੈ। ਸ਼ੇਰ-ਏ-ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਪਦਵੀ ਹਾਲੇ ਵੀ ਸਭ ਤੋਂ ਤਾਕਤਵਰ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਸਨਮਾਨ ਦੇਣ ਲਈ ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ (1780 - 1839) ਪੰਜਾਬ ਚ ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਮਹਾਰਾਜਾ ਸੀ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਕਸ਼ਮੀਰ ਤੇ ਸਰਹੱਦ ਚੋਂ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨੀਆਂ ਨੂੰ ਬਾਰ ਕੱਡ ਦਿੱਤਾ। ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਇਕੱਠਾ ਕੀਤਾ ਤੇ ਈਨੂੰ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਤੋਂ ਵੀ ਬਚਾਈ ਰੱਖਿਆ।
ਸ਼ੁਰੂ ਦਾ ਜੀਵਨ
ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਸ਼ੁੱਕਰਚੱਕੀਆ ਮਿਸਲ ਦੇ ਸਰਦਾਰ ਮਹਾਨ ਸਿੰਘ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਸੀ । 13 ਨਵੰਬਰ 1780ਈ. ਚ (ਅੱਜਕਲ੍ਹ ਦੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ) ਸੂਬਾ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰ ਗੁਜਰਾਂਵਾਲਾ ਦੇ ਨੇੜੇ ਜੰਮਿਆ । ਉਸ ਦਾ ਜੋੜ ਜੱਟਾਂ ਦੀ ਇਕ ਬਰਾਦਰੀ ਨਾਲ਼ ਸੀ । ਹੱਲੇ ਉਹ ਜਵਾਕ ਈ ਸੀ ਕੇ ਚੀਚਕ ਹੋਣ ਤੋਂ ਉਸਦੀ ਇਕ ਅੱਖ ਚੱਲੀ ਗਈ । ਇਸ ਵੇਲੇ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਜੋਖਾ ਸਾਰਾ ਥਾਂ ਸਿੱਖ ਮਿਸਲਾਂ ਕੋਲ਼ ਸੀ ਤੇ ਏ ਸਿੱਖ ਮਿਸਲਾਂ ਸਰਬੱਤ ਖ਼ਾਲਸਾ ਦੇ ਥੱਲੇ ਸਨ। ਇੰਨਾਂ ਮਿਸਲਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪਣੇ ਥਾਂ ਵੰਡੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਪੀਓ ਮਹਾਨ ਸਿੰਘ ਸ਼ੁੱਕਰਚੱਕੀਆ ਮਿਸਲ ਦਾ ਸਰਦਾਰ ਸੀ ਤੇ ਉਤਲੇ ਪੰਜਾਬ ਚ ਉਸ ਦੇ ਰਾਜਗੜ੍ਹ ਗੁਜਰਾਂਵਾਲਾ ਦੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਥਾਂ ਉਸ ਦੇ ਕੋਲ਼ ਸਨ । 1785 ਚ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮੰਗਣੀ ਕਨ੍ਹਈਆ ਮਿਸਲ ਦੇ ਸਰਦਾਰ ਗੁਰਬਖ਼ਸ਼ ਸਿੰਘ ਤੇ ਸਰਦਾਰਨੀ ਸਦਾ ਕੌਰ ਦੀ ਧੀ ਮਹਿਤਾਬ ਕੌਰ ਨਾਲ਼ ਕਰ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ । ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ 12 ਵਰਿਆਂ ਦਾ ਸੀ ਜਦੋਂ ਉਸਦਾ ਪੀਓ ਅਕਾਲ ਚਲਾਣਾ ਕਰ ਗਿਆ। 18 ਵਰੇ ਦਾ ਹੋਕੇ ਉਨੇ ਆਪਣੀ ਮਿਸਲ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲ ਲਿਆ ।
ਇਬਤਦਾਈ ਦੂਰ ਤੇ ਸਲਤਨਤ ਦੀ ਉਸਾਰੀ
ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਵਿਆਹ ੧੬ ਵਰੇ ਚ ਕਨ੍ਹਈਆ ਮਿਸਲ ਚ ਹੋਇਆ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਨਾਂ ਮਿਸਲਾਂ ਦੇ ਮਿਲਾਪ ਨਾਲ਼ ਉਸਦੀ ਤਾਕਤ.....
ਹੋਰ ਵੀ ਵੱਧ ਗਈ । ਉਸਦੀ ਸੱਸ ਸਦਾ ਕੌਰ ਇਕ ਸਿਆਣੀ ਜੇਦਾਰ ਤੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਜ਼ਨਾਨੀ ਸੀ , ਜਿਸ ਨੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਰਹਾਨ ਲਈ ਬਾਵਤ ਕਜ ਕੀਤਾ। ਕਈ ਲੜਾਈਆਂ ਮਗਰੋਂ ਉਸਨੇ ਦੂਜਿਆਂ ਮਿਸਲਾਂ ਨੂੰ ਫ਼ਤਿਹ ਕਰ ਕੇ ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ ਦੀ ਨਿਉਂ ਰੱਖੀ । ੧੯ ਆਂ ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਉਮਰ ਚ ੧੭੯੯ ਈ. ਚ ਉਸਨੇ ਲਹੌਰ ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਕੇ ਉਸਨੂੰ ਅਪਣਾ ਰਾਜਘਰ ਬਣਾ ਲਿਆ। ੩ ਸਾਲ ਬਾਦ ੧੮੦੨ ਈ. ਚ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਫ਼ਤਿਹ ਕੀਤਾ ਓਥੋਂ ਭੰਗੀਆਂ ਦੀ ਮਸ਼ਹੂਰ ਤੋਪ ਤੇ ਹੋਰ ਕਈ ਤੋਪਾਂ ਹੱਥ ਆਈਆਂ । ਕੁੱਝ ਈ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਚ ਉਸਨੇ ਸਾਰੇ ਵਸਤੀ ਪੰਜਾਬ ਤੇ ਸਤਲੁਜ ਤਕ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ। , ਫ਼ਿਰ ਸਤਲੁਜ ਪਾਰ ਕਰਕੇ ਲੁਧਿਆਣੇ ਤੇ ਵੀ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਈਆ । ਲਾਰਡ ਮੰਟੁ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਇਸ ਪੇਸ਼ ਕਦਮੀ ਨੂੰ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਮੁਫ਼ਾਦ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਸਮਝਦਾ ਸੀ। ਚੁਨਾਂਚਿ ੧੮੦੯ ਈ. ਦੇ ਮੁਆਹਿਦਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੀ ਰੋ ਨਾਲ਼ ਦਰੀਆਏ ਸਤਲੁਜ ਉਸਦੀ ਸਲਤਨਤ ਦੀ ਜਨੂਬੀ ਹੱਦ ਕਰਾਰ ਪਾਈ । ਉਸਦਾ ਰੁਖ਼ ਸ਼ਮਾਲ ਮਗ਼ਰਿਬ ਵੱਲ ਹੋ ਗਈਆ ਤੇ ਲਗਾਤਾਰ ਲੜਾਈਆਂ ਦੇ ਬਾਦ ਅਟਕ । ਮੁਲਤਾਨ (੧੮੧੮ ), ਕਸ਼ਮੀਰ (੧੮੧੯ ), ਹਜ਼ਾਰਾ , ਬਣੂੰ , ਡੇਰਾ ਗ਼ਾਜ਼ੀ ਖ਼ਾਨ ੧੮੨੦ , ਡੇਰਾ ਇਸਮਾਈਲ ਖ਼ਾਨ ੧੮੨੧ ਤੇ ਪਿਸ਼ਾਵਰ ੧੮੩੪ ਚ ਮੱਲ ਮਾਰ ਕੇ ਆਪਣੀ ਸਰਕਾਰ ਚ ਰਲਾਏ।
ਲਹੌਰ ਦੀ ਲੜਾਈ
ਲਹੌਰ ਸ਼ਹਿਰ ਮੁਗ਼ਲ ਸ਼ਹਿਨਸ਼ਾਹ ਜ਼ਹੀਰ ਉੱਦ ਦੀਨ ਬਾਬਰ ਦੇ ਵੇਲੇ ਤੋਂ ਈ ਮੁਗ਼ਲੀਆ ਸਲਤਨਤ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਸੀ ਤੇ ਮੁਗ਼ਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹਾਂ ਦਾ ਪਸੰਦੀਦਾ ਸ਼ਹਿਰ ਸੀ ਤੇ ਉਹ ਅਕਸਰ ਇਥੇ ਅਪਣਾ ਦਰਬਾਰ ਲਾਉਂਦੇ। 18ਵੀਂ ਸਦੀ ਈਸਵੀ ਦੀ ਦੂਜੀ ਦੁਹਾਈ ਦੇ ਮਗਰੋਂ ਮੁਗ਼ਲੀਆ ਸਲਤਨਤ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਜ਼ਵਾਲ ਵੱਲ ਤੁਰ ਪਈ । ਮੁਗ਼ਲਾਂ ਦੀ ਕਮਜ਼ੋਰੀ ਦਾ ਫ਼ੈਦਾ ਚੁੱਕਦੇ ਹੋਏ ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਦੇ ਮਰਹੱਟਿਆਂ ਨੇ ਪੂਰੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਚ ਅੱਤ ਮਚਾ ਦਿੱਤੀ । ਮਰਹੱਟਿਆਂ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਚ ਅਟਕ ਤੱਕ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਫ਼ਤਿਹ ਕਰ ਲਏ । ਸਿੱਖ ਸਰਦਾਰ ਵੀ ਮਰਹੱਟਿਆਂ ਨਾਲ਼ ਮਿਲ ਗਏ ਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਬਹੁਤੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਚ ਆਪਣੀ ਨਿੱਕੀਆਂ ਨਿੱਕੀਆਂ ਅਮਲਦਾਰੀਆਂ ਕਾਇਮ ਕਰ ਲਈਆਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਿਸਲ ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਮਰਹੱਟਿਆਂ ਦੀ ਲੁੱਟਮਾਰ ਤੋਂ ਤੰਗ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਦਿੱਲੀ ਦੀ ਮੁਗ਼ਲੀਆ ਸਲਤਨਤ ਤੋਂ ਤਾਂ ਮਰਹੱਟਿਆਂ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਨ ਦੀ ਉਮੀਦ ਨਈਂ ਸੀ ਇਸ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਿਸਤਾਨ ਦੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਅਬਦਾਲੀ ਤੋਂ ਮਰਹੱਟੇਆ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਇਮਦਾਦ ਮੰਗੀ ਤੇ ਉਸਨੂੰ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਦੀ ਦਾਅਵ ਦਿੱਤੀ । ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਅਬਦਾਲੀ ਕਾਬਲ ਤੋਂ ਪੰਜਾਬ ਆਇਆ ਤੇ ਪਾਣੀ ਪੱਤ ਦੀ ਤੀਜੀ ਲੜਾਈ ਚ ਮਰਹੱਟਿਆਂ ਨੂੰ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕਣ ਸ਼ਿਕਸਤ ਦਿੱਤੀ ਤੇ ਪੰਜਾਬ ਆਪਣੀ ਸਲਤਨਤ ਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕਰ ਲਿਆ । ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਦਾਦਾ ਚੜ੍ਹਤ ਸਿੰਘ ਤੇ ਦੂਜੇ ਸਿੱਖ ਸਰਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਅਬਦਾਲੀ ਦਾ ਪੰਜਾਬ ਆਨਾ ਪਸੰਦ ਨਈਂ ਸੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅਬਦਾਲੀ ਦੇ ਲਸ਼ਕਰ ਤੇ ਸ਼ਬ ਖ਼ੂਨ ਮਾਰਨੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੇ । ਉਹ ਨਿੱਕੀ ਨਿੱਕੀ ਟੁਕੜੀਆਂ ਚ ਘੋੜਿਆਂ ਤੇ ਆਉਂਦੇ ਤੇ ਅਬਦਾਲੀ ਦੇ ਲਸ਼ਕਰ ਤੇ ਅਚਾਨਕ ਹਮਲਾ ਕਰ ਕੇ ਜੰਗਲ਼ ਬੇਲੀਆਂ ਚ ਰੂਪੋਸ਼ ਹੋ ਜਾਂਦੇ । ਪਰ ਇਹ ਕੋਈ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹਕੂਮਤ ਕਾਇਮ ਨਾ ਕਰ ਸਕੇ ਤੇ ਸਿਰਫ਼ ਨਿੱਕੇ ਨਿੱਕੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਤੇ ਆਪਣੀ ਸਰਦਾਰੀ ਈ ਬਣਾ ਸਕੇ । ਪੰਜਾਬ , ਲਹੌਰ ਸਮੇਤ ਪਠਾਣੀ ਸਲਤਨਤ ਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਰਿਹਾ । ਤੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਵੇਲੇ ਚ ਪੰਜਾਬ ਤੇ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਿਸਤਾਨ ਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਤੇ ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਅਬਦਾਲੀ ਦੇ ਪੋਤੇ ਜ਼ਮਾਨ ਸ਼ਾਹ ਦੀ ਹਕੂਮਤ ਸੀ । ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ 1799ਈ. ਚ ਲਹੌਰ ਤੇ ਮੱਲ ਮਾਰਿਆ ਉਹ ਵੇਲੇ ਲਹੌਰ ਤੇ ਭੰਗੀ ਸਰਦਾਰਾਂ ਦੀ ਹਕੂਮਤ ਸੀ ,ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਭੰਗੀ ਏਸ ਲਈ ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਏ ਕਿ ਇਹ ਹਰ ਵੇਲੇ ਭੰਗ ਦੇ ਨਸ਼ੇ ਚ ਮਸਤ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸ ਤੇ ਪਹਿਲੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕੀਤਾ ਸੀ ਤੇ ਜ਼ਮਾਨ ਸ਼ਾਹ ਨੇ 1797ਈ. ਚ ਮੁੜ ਲਹੌਰ ਤੇ ਮੱਲ ਮਾਰ ਲਈ। ਜ਼ਮਾਨ ਸ਼ਾਹ ਦੇ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਿਸਤਾਨ ਪਰਤਣ ਮਗਰੋਂ ਭੰਗੀ ਸਰਦਾਰਾਂ , ਚਿੱਤ ਸਿੰਘ , ਸਾਹਿਬ ਸਿੰਘ ਤੇ ਮੁਹਾਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਫ਼ਿਰ ਸ਼ਹਿਰ ਤੇ ਮੱਲ ਮਾਰ ਲਈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਚ ਹਕੂਮਤ ਕਰਨ ਤੇ ਚਲਾਨ ਦੀ ਕਾਬਲੀਅਤ ਨਈਂ ਸੀ । ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਤੇ ਆਪਣੀ ਹੁਕਮਰਾਨੀ ਕਾਇਮ ਕਰਨ ਤੋਂ ਰੋਕਣ ਲਈ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਿਸਤਾਨ ਦੇ ਹੁਕਮਰਾਨ ਜ਼ਮਾਨ ਸ਼ਾਹ ਨੇ ਭਾਰੀ ਤੋਪਖ਼ਾਨੇ ਨਾਲ਼ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਫ਼ੌਜ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨਾਲ਼ ਲੜਨ ਲਈ ਘੱਲੀ ਪਰ ਦਰੀਆਏ ਜਿਹਲਮ ਹੜ ਦੀ ਵਜ੍ਹਾ ਤੋਂ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਫ਼ੌਜ ਆਪਣੀਆਂ ਤੋਪਾਂ ਨੂੰ ਦਰਿਆ ਤੋਂ ਪਾਰ ਨਾ ਲਿਆ ਸਕੇ । ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਹੁਕਮਰਾਨ ਜ਼ਮਾਨ ਸ਼ਾਹ ਦੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਦਾ ਪੁੱਜਾ ਕੀਤਾ ਤੇ ਗੁਜਰਾਂਵਾਲਾ ਦੇ ਲਾਗੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬੇਖ਼ਬਰੀ ਚ ਜਾ ਲਿਆ ਤੇ ਜਿਹਲਮ ਤੱਕ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਿੱਛਾ ਕੀਤਾ । ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਹੋ ਬੁੱਤ ਸਾਰੇ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਮਾਰੇ ਗਏ , ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਾਲ ਅਸਬਾਬ ਤੇ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿੱਚ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ ਤੇ ਬਾਕੀ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਬਚਾਣ ਲਈ ਨੱਸ ਗਏ ।ਸਿੱਖ ਫ਼ੌਜ ਨੇ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨੀਆਂ ਦੀਆਂ ਛੱਡੀਆਂ ਤੋਪਾਂ ਆਪਣੇ ਕਬਜਿਆਂ ਚ ਕਰ ਲਇਆ । ਜ਼ਮਾਨ ਸ਼ਾਹ ਦੇ ਭਾਈ ਨੇ ਬਗ਼ਾਵਤ ਕਰ ਕੇ ਜ਼ਮਾਨ ਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਤਖ਼ਤ ਤੋਂ ਲਾਹ ਕੇ ਅੰਨ੍ਹਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਉਹ ਬੇ ਯਾਰੋ ਮਦਦਗਾਰ ਰਹਿ ਗਿਆ ਤੇ 12 ਸਾਲਾਂ ਬਾਦ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਚ ਪਨਾਹ ਲਈ ਆਇਆ ।
ਲਹੌਰ ਦੀ ਫ਼ਤਿਹ
ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦਾ ਸ਼ਹਿਰ ਤੇ ਚੰਗਾ ਭਲਾ ਅਸਰ ਤੇ ਰਸੂਖ਼ ਸੀ । ਮੀਆਂ ਇਸਹਾਕ ਮੁਹੰਮਦ ਤੇ ਮੀਆਂ ਮੁਕਾਮ ਦੇਣ ਬਹੁਤ ਤਾਕਤਵਰ ਸਨ ਤੇ ਲੋਕਾਂ ਤੇ ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕਾਫ਼ੀ ਅਸਰ ਰਸੂਖ਼ ਸੀ । ਤੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਮੁਆਮਲਾਤ ਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮਸ਼ਵਰਾ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸ਼ੋਹਰਤ ਦੇ ਚਰਚੇ ਲਹੌਰ ਵਿੱਚ ਵੀ ਪਹੁੰਚ ਗਏ ਸਨ । ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਹਿੰਦੂ , ਮੁਸਲਮਾਨ ਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ,ਜਿਹੜੇ ਭੰਗੀ ਸਰਦਾਰਾਂ ਦੀ ਹੁਕਮਰਾਨੀ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਤੰਗ ਸਨ , ਮਿਲ ਕੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਅਪੀਲ ਕੀਤੀ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਗ਼ਜ਼ਾਬ ਤੋਂ ਨਿਜਾਤ ਦਿਲਾਏ । ਇਸ ਕੰਮ ਲਈ ਇਕ ਅਰਜ਼ੀ ਲਿਖੀ ਗਈ ਜਿਸ ਤੇ ਮੀਆਂ ਇਸਹਾਕ ਮੁਹੰਮਦ , ਮੀਆਂ ਮੁਕਾਮ ਦੇਣ , ਮੁਹੰਮਦ ਤਾਹਿਰ , ਮੁਹੰਮਦ ਬਾਕਿਰ , ਹਕੀਮ ਰਾਏ ਤੇ ਭਾਈ ਗੁਰਬਖ਼ਸ਼ ਸਿੰਘ ਨੇ ਦਸਤਖ਼ਤ ਕੀਤੇ । ਇਸ ਦੇ ਜਵਾਬ ਚ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਆਪਣੀ 25,000 ਦੀ ਫ਼ੌਜ ਨਾਲ਼ 6 ਜੁਲਾਈ 1799ਈ. ਚ ਲਹੌਰ ਵੱਲ ਤੁਰ ਪਿਆ ।
ਉਹ ਮਹਿਰਮ ਦੀ ਦਸਵੀਂ ਦਾ ਦਿਨ ਸੀ ਤੇ ਸ਼ੀਆ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੇ ਦਸਵੀਂ ਦਾ ਜਲੂਸ ਕਢਿਆ ਤੇ ਮਾਤਮੀ ਜਲੂਸ ਦੇ ਅਹਤਤਾਮ ਤੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਮਜ਼ਾ ਮਾਤ ਚ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ ਸੀ । 7 ਜੁਲਾਈ 1799ਈ. ਸਵੇਰੇ ਤੜਕੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਪੁਜ਼ੀਸ਼ਨਾਂ ਸੰਭਾਲ ਲਿਆਂ । ਸਦਾ ਕੌਰ ਦਿਲੀ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਦੇ ਬਾਹਰ ਖੜੀ ਰਹੀ ਤੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਅਨਾਰਕਲੀ ਵੱਲ ਅੱਗੇ ਵਧਦਾ ਰਿਹਾ । ਅਰਜ਼ੀ ਤੇ ਦਸਤਖ਼ਤ ਕਰਨ ਆਲੇ ਮੁਕਾਮ ਦੇਣ ਤੇ ਨਕਾਰੇ ਨਾਲ਼ ਐਲਾਨ ਕਰਵਾਇਆ ਕਿ ਉਸ ਨੇ ਸ਼ਹਿਰ ਤੇ ਮੱਲ ਮਾਰ ਲਈ ਏ ਤੇ ਹੁਣ ਉਹ ਸ਼ਹਿਰ ਦਾ ਨਵਾਂ ਸਰਬਰਾਹ ਏ। ਇਸ ਨੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਬੂਹੇ ਖੁੱਲਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦੇ ਦਿੱਤਾ । ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਸ਼ਹਿਰ ਚ ਲਹੋਰੀ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਥਾਣੀਂ ਵੜਿਆ । ਸਦਾ ਕੌਰ ਆਪਣੇ ਦਸਤੇ ਨਾਲ਼ ਦਿੱਲੀ ਗੇਟ ਤੋਂ ਲਹੌਰ ਚ ਦਾਖ਼ਲ ਹੋਈ । ਭੰਗੀ ਸਰਦਾਰਾਂ ਦੇ ਕੁੱਝ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਈ ਸ਼ਹਿਰ ਤੇ ਮੱਲ ਮਾਰ ਲਈ ਗਈ। ਸਾਹਿਬ ਸਿੰਘ ਤੇ ਮੁਹਾਰ ਸਿੰਘ ਸ਼ਹਿਰ ਛੱਡ ਕੇ ਨੱਸ ਗਏ । ਚਿੱਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸ਼ਹਿਰ ਨਈਂ ਛੱਡਿਆ ਤੇ ਖ਼ੁਦ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ 500 ਦੀ ਨਫ਼ਰੀ ਨਾਲ਼ ਹਜ਼ੂਰੀ ਬਾਗ਼ ਚ ਮਹਿਸੂਰ ਕਰ ਲਿਆ । ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਨੇ ਹਜ਼ੂਰੀ ਬਾਗ਼ ਦਾ ਮੁਹਾਸਿਰਾ ਕਰ ਲਿਆ ਤੇ ਚਿੱਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਹਥਿਆਰ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤੇ ਤੇ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੇ ਟੱਬਰ ਨਾਲ਼ ਸ਼ਹਿਰ ਛੱਡਣ ਦੀ ਇਜ਼ਾਜ਼ਤ ਮਿਲ ਗਈ ।
ਉਤਲੇ ਲਹਿੰਦੇ ਦੀਆਂ ਮੁਹਿੰਮਾਂ
ਲਹੌਰ ਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਦੂਜੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਚ ਅਪਣਾ ਇਕਤਦਾਰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਨ ਦੇ ਮਗਰੋਂ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਉਤਲੇ ਲਹਿੰਦੇ ਚ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਿਸਤਾਨ ਦੀ ਬਾਦਸ਼ਾਹਤ ਚ ਪਸ਼ਤੁਨ ਇਲਾਕਿਆਂ ਦਾ ਰੁੱਖ ਕੀਤਾ । ਸਿੱਖ ਫ਼ੌਜ ਨੇ ਪਿਸ਼ਾਵਰ ਵੱਲ ਪੇਸ਼ ਕਦਮੀ ਕੀਤੀ , ਰਾਹ ਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਕਿਸਮ ਦੀ ਮੁਜ਼ਾਹਮਤ ਦਾ ਸਾਮਨਾ ਨਈਂ ਕਰਨਾ ਪਿਆ । ਬਹੁਤੀ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਫ਼ੌਜ ਨੱਸ ਗਈ ਤੇ ਸਿੱਖ ਫ਼ੌਜ ਨੇ 18 ਨਵੰਬਰ 1818ਈ. ਚ ਪਿਸ਼ਾਵਰ ਕਬਜਾ ਕਰ ਲਿਆ। ਪਿਸ਼ਾਵਰ ਦਾ ਗਵਰਨਰ ਯਾਰ ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਨ ਇਲਾਕਾ ਛੱਡ ਕੇ ਦਰਾ ਖ਼ੈਬਰ ਪਾਰ ਯਵਸਫ਼ਜ਼ਈ ਇਲਾਕੇ ਚ ਚਲਾ ਗਿਆ ।
ਅਗਰਚੇ ਸਿੱਖ ਫ਼ੌਜ ਫ਼ਾਤਿਹ ਸੀ , ਪਰ ਪਿਸ਼ਾਵਰ ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਬਰਕਰਾਰ ਰੱਖਣਾ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੋ ਗਿਆ । ਉਸ ਲਈ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਅਟਕ ਦੇ ਜਹਾਂਦਾਦ ਖ਼ਾਨ ਨੂੰ ਪਿਸ਼ਾਵਰ ਦਾ ਗਵਰਨਰ ਨਾਮਜ਼ਦ ਕੀਤਾ । ਨਾ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਛੇੜਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਨਾ ਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜਾਇਦਾਦਾਂ ਤੇ ਮਾਲ ਲੁੱਟਿਆ ਗਿਆ ਸੀ । ਪਰ ਮੁੱਅਜ਼ਜ਼ ਸ਼ਹਿਰੀਆਂ ਤੋਂ 25,000 ਰੁਪਈਏ ਦਾ ਨਜ਼ਰਾਨਾ ਇਕੱਠਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ । ਮਹਾਰਾਜਾ ਪਿਸ਼ਾਵਰ ਚ ਤਿੰਨ ਦਿਨ ਠਹਿਰਿਆ , ਆਪਣੀ ਫ਼ਤਿਹ ਦਾ ਜਸ਼ਨ ਮਨਾਇਆ ਤੇ ਲਹੌਰ ਵਾਪਸ ਪਰਤ ਆਇਆ । ਉਹ ਆਪਣੇ ਨਾਲ਼ 14 ਵੱਡੀਆਂ ਤੋਪਾਂ ਲਿਆਇਆ । ਪਿਸ਼ਾਵਰ ਦੇ ਗਵਰਨਰ ਜਹਾਂਦਾਦ ਖ਼ਾਨ ਦੇ ਕੋਲ਼ ਸ਼ਹਿਰ ਤੇ ਹਮਲੇ ਦੀ ਸੂਰਤ ਚ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਹਿਫ਼ਾਜ਼ਤ ਲਈ ਕੋਈ ਫ਼ੌਜ ਨਈਂ ਸੀ । ਮਹਾਰਾਜਾ (ਬਮੁਸ਼ਕਿਲ) ਲਹੌਰ ਪਹੁੰਚਿਆ ਹੀ ਸੀ , ਜਦੋਂ ਯਾਰ ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਨ ਨੇ ਪਿਸ਼ਾਵਰ ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਕੇ ਉਸਦੇ ਮੁੜ ਕਬਜਾ ਕਰ ਲਿਆ । ਜਹਾਂਦਾਦ ਖ਼ਾਨ ਇਲਾਕੇ ਨੂੰ ਹਮਲਾ ਵਾਰਾਂ ਦੇ ਰਹਿਮੋ ਕਰਮ ਤੇ ਛੱਡ ਕੇ ਆਪ ਨੱਸ ਗਿਆ ।
ਮਹਾਰਾਜਾ ਇਸ ਸੂਰਤੇਹਾਲ ਤੇ ਨਾਖ਼ੁਸ਼ ਸੀ । ਉਸੇ ਦੋਰਾਨ ਇਕ ਬਾਰਕਜ਼ਈ ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਨ ਨੇ ਲਹੌਰ ਦਰ ਯਾਰ ਨੂੰ 1 ਲੱਖ ਰੁਪਈਆ ਸਾਲਾਨਾ ਖ਼ਰਾਜ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕੀਤੀ ਤੇ ਬਦਲੇ ਚ ਪਿਸ਼ਾਵਰ ਦੀ ਗਵਰਨਰੀ ਮੰਗੀ । ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਨ ਬਾਰਕਜ਼ਈ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕਬੂਲ ਕਰ ਲਈ ਗਈ , ਪਰ ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ 12,000 ਦਾ ਇਕ ਫ਼ੌਜੀ ਦਸਤਾ ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦਾ ਖੜਕ ਸਿੰਘ , ਮਸਾਰ ਦਿਵਾਨ ਤੇ ਸਰਦਾਰ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲਵਾ ਦੀ ਕਿਆਦਤ ਚ ਭੇਜਿਆ ਤੇ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਦਰੀਏ-ਏ-ਸਿੰਧ ਪਾਰ ਕਰ ਕੇ ਮੁਆਹਿਦਾ ਦੇ ਨਫ਼ਾਜ਼ ਨੂੰ ਯਅਕੀਨੀ ਬਨਾਵ । ਬਾਰਕਜ਼ਈਆਂ ਨੇ ਪਿਸ਼ਾਵਰ ਤੇ ਮੱਲ ਮਾਰ ਲਈ ਪਰ ਵਾਅਦਾ ਕੀਤੀ ਤਾਵਾਨ ਦੀ ਰਕਮ ਦਾ ਸਿਰਫ਼ ਅੱਧ ਤੇ ਇਕ ਘੋੜਾ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਭੇਜਿਆ । ਸਿੱਖ ਫ਼ੌਜਾਂ ਫ਼ਿਰ ਲਹੌਰ ਵਾਪਸ ਪਰਤ ਗਈਆਂ । 1823ਈ. ਤੱਕ ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਅਬਦਾਲੀ ਦੀ ਬਣਾਈ ਸਲਤਨਤ ਚੋਂ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਨਿਕਲ ਗਏ । ਇਸੇ ਸਾਲ ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲਵਾ ਨੂੰ ਅਹਿਮ ਮਸ਼ਵਰੇ ਲਈ ਫ਼ੌਰੀ ਲਹੌਰ ਪਹੁੰਚਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਭੇਜਿਆ , ਕਿਉਂਜੇ ਇੱਕ ਇੰਟੈਲੀਜੈਂਸ ਰਿਪੋਰਟ ਮਿਲੀ ਸੀ ਕਿ ਮੁਹੰਮਦ ਆਜ਼ਮ ਬਾਰਕਜ਼ਈ , ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ ਨਾਲ਼ ਲੜਨ ਲਈ ਆਪਣੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਜਮ੍ਹਾਂ ਕਰ ਰਿਹਾ ਏ ।
ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਰਹਿਤਾਸ ਚ ਜਮ੍ਹਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਤੇ ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ ਵੱਲ ਪੇਸ਼ ਕਦਮੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ । ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ ਚ ਦੋ ਦਿਨ ਰੁਕਣ ਮਗਰੋਂ , ਉਸਨੇ ਫ਼ਕੀਰ ਅਜ਼ੀਜ਼ ਉੱਦ ਦੀਨ ਨੂੰ ਯਾਰ ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਨ ਤੋਂ ਖ਼ਰਾਜ ਲੇਨ ਪਿਸ਼ਾਵਰ ਘੱਲਿਆ , ਜਿਹੜਾ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨਾਲ਼ ਇਤਿਹਾਦ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਯਾਰ ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਨ ਨੇ ਫ਼ਕੀਰ ਅਜ਼ੀਜ਼ ਉੱਦ ਦੀਨ ਦਾ ਸ਼ਾਹਾਨਾ ਇਸਤਕ਼ਬਾਲ ਕੀਤਾ । ਸ਼ਹਿਰ ਨੂੰ ਸਜਾਇਆ ਗਈਆ ਤੇ ਮੁੱਅਜ਼ਜ਼ ਮਹਿਮਾਨ ਦੇ ਇਜ਼ਾਜ਼ ਚ ਫ਼ੌਜੀ ਦਸਤੇ ਨੇ ਸਲਾਮੀ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ । ਫ਼ਕੀਰ ਅਜ਼ੀਜ਼ ਉੱਦ ਦੀਨ ਬਹੁਤ ਮੁਤਾਸਿਰ ਹੋਇਆ । ਯਾਰ ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਨ ਨੇ ਆਪਣੇ ਜ਼ਿੰਮਾ ਲੱਗੀ ਰਕਮ ਅਦਾ ਕੀਤੀ ਤੇ ਲਹੌਰ ਦਰਬਾਰ ਚ ਕੁੱਝ ਘੋੜੇ ਤੁਹਫ਼ੇ ਚ ਘੱਲੇ । ਦੱਸਿਆ ਜਾਂਦਾ ਏ ਕਿ ਯਾਰ ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਨ ਨੇ 40,000 ਰੁਪਈਏ ਖ਼ਰਾਜ ਭੇਜਿਆ ਤੇ 20,000 ਰੁਪਈਏ ਸਾਲਾਨਾ ਖ਼ਰਾਜ ਦਾ ਵਾਅਦਾ ਕੀਤਾ ।
ਫ਼ਕੀਰ ਅਜ਼ੀਜ਼ ਉੱਦ ਦੀਨ ਮੁਤਮਾਈਨ ਵਾਪਸ ਆਇਆ ਤੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੂੰ ਸਾਰਾ ਅਹਿਵਾਲ ਦੱਸਿਆ । ਪਰ ਯਾਰ ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਨ ਦੇ ਇਸ ਰੋਇਆ ਨਾਲ਼ ਕਬਾਇਲੀ ਮੁਸ਼ਤਅਲ ਹੋ ਗਏ । ਪਠਾਣ ਖੁੱਲੀ ਬਗ਼ਾਵਤ ਤੇ ਆਮਾਦਾ ਹੋ ਗਏ ਤੇ ਬਾਹਰਲੀਆਂ (ਸਿੱਖਾਂ) ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਜਹਾਦ ਦਾ ਨਾਅਰਾ ਬੁਲੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਇਸ ਬਗ਼ਾਵਤ ਦਾ ਆਗੂ ਯਾਰ ਮਹਦ ਖ਼ਾਨ ਦਾ ਵੱਡਾ ਭਾਈ ਆਜ਼ਮ ਖ਼ਾਨ ਸੀ । ਉਸ ਨੇ ਕਬਾਇਲੀਆਂ ਦੇ ਮਜ਼੍ਹਬੀ ਜਜ਼ਬਾਤ ਨੂੰ ਭੜਕਾਇਆ ਤੇ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਕਿ ਉਹ ਪਠਾਣਾਂ ਨੂੰ ਗ਼ੈਰਾਂ ਦੀ ਲਾਮੀ ਤੋਂ ਨਿਜਾਤ ਦਿਲਾਏਗਾ । ਦਰਾ ਖ਼ੈਬਰ ਦੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਤੋਂ ਵੀ ਜਹਾਦ ਦੀਆਂ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਉੱਠਣ ਲੱਗ ਪਈਆਂ ਤੇ ਪਹਾੜੀਆਂ ਦੀਆਂ ਚੋਟੀਆਂ ਤੋਂ ਅੱਲ੍ਹਾ ਅਕਬਰ ਦੇ ਨਾਰੀਆਂ ਦੀਆਂ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਆਨ ਲੱਗ ਪਈਆਂ ।
ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਾਂ ਨਾਲ਼ ਲੜਾਈ
ਮੁਹੰਮਦ ਆਜ਼ਮ ਖ਼ਾਨ ਨੇ ਬਾਕਾ ਅਦਾ ਤੇ ਬੇਕਾਇਦਾ ਫ਼ੌਜੀ ਦਸਤਾਂ ਦੀ ਇਕ ਮਜ਼ਬੂਤ ਫ਼ੌਜ ਨਾਲ਼ ਕਾਬਲ ਤੋਂ ਪਿਸ਼ਾਵਰ ਵੱਲ ਪੇਸ਼ ਕਦਮੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ । ਉਸ ਫ਼ੌਜ ਨਾਲ਼ ਰਾਹ ਚ ਹੋਰ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਲੋਕ ਲੁੱਟਮਾਰ ਦੇ ਲਾਲਚ ਚ ਰਲ਼ ਗਏ । ਜਦੋਂ 27 ਜਨਵਰੀ 1823ਈ. ਚ ਮੁਹੰਮਦ ਆਜ਼ਮ ਖ਼ਾਨ ਪਿਸ਼ਾਵਰ ਪਹੁੰਚਿਆ , ਯਾਰ ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਨ ਯਵਸਫ਼ਜ਼ਈ ਇਲਾਕੇ ਚ ਨੱਸ ਗਿਆ । ਇਹ ਖ਼ਬਰ ਲਹੌਰ ਪਹੁੰਚੀ ਤੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਨੇ ਫ਼ੌਰੀ ਹਮਲੇ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦੇ ਦਿੱਤਾ । ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦਾ ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ ਤੇ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲਵਾ ਹਰਾਵਲ ਦਸਤਿਆਂ ਦੀ ਕਿਆਦਤ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਜਹਾਂਗੀਰ ਯੇ ਦੇ ਕਿੱਲੇ ਪਹੁੰਚੇ । ਇਕ ਨਿੱਕੀ ਜਿਹੀ ਲੜਾਈ ਦੇ ਮਗਰੋਂ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਕਿਲ੍ਹਾ ਛੱਡ ਕੇ ਨੱਸ ਗਏ । ਜਦੋਂ ਆਜ਼ਮ ਖ਼ਾਨ ਨੂੰ ਪਿਸ਼ਾਵਰ ਚ ਜਹਾਂਗੀਰ ਯੇ ਦੇ ਕਿਲੇ ਦੀ ਸ਼ਿਕਸਤ ਦਾ ਪਤਾ ਲੱਗਾ , ਉਸਨੇ ਹੋਰ ਕਬਾਇਲੀਆਂ ਨੂੰ ਜਹਾਦ ਦੇ ਨਾਂ ਤੇ ਆਪਣੀ ਫ਼ੌਜ ਚ ਭਰਤੀ ਕੀਤਾ । ਆਫ਼ਰੀਦੀ , ਯਵਸਫ਼ਜ਼ਈ ਤੇ ਖ਼ਟਕ ਕਬੀਲਿਆਂ ਦੇ ਕਬਾਇਲੀ ਉਸ ਦੇ ਇਰਦ ਗਰਦ ਜਮ੍ਹਾਂ ਹੋ ਗਏ । ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਾਂ ਦੀ ਮਜ਼੍ਹਬੀ ਜਜ਼ਬਾਤ ਭੜਕ ਉਠੇ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜਜ਼ਬਾ ਉਰੂਜ ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ ਤੇ ਉਹ ਮਰਨ ਯਾਂ ਮਾਰਨ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹੋ ਗਏ । ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ ਜ਼ਰੀਅਏ ਹਰਕਤ ਚ ਲੈ ਆਇਆ ਤੇ ਫ਼ੌਜ ਤੇ ਗੋਲਾ ਬਾਰੂਦ ਇਕੱਠਾ ਕਰ ਕੇ ਪੇਸ਼ ਕਦਮੀ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ ਦਰੀਏ-ਏ-ਸਿੰਧ ਦੇ ਚੜ੍ਹਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ । ਉਸ ਨੂੰ ਇਹ ਦੇਖ ਕਿ ਬਹੁਤ ਮਾਯੂਸੀ ਹੋਈ ਕਿ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਾਂ ਨੇ ਦਰਿਆ ਦਾ ਪੁਲ ਪਹਿਲੇ ਈ ਤਬਾਹ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ । ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ , ਜਿਸ ਨੇ ਪਹਿਲੇ ਈ ਜਹਾਂਗੀਰ ਯੇ ਤੇ ਮਿਲ ਮਾਰਿਆ ਸੀ , ਨੂੰ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਾਂ ਨੇ ਮਹਾ ਸਿਰੇ ਚ ਲੈ ਲਿਆ ਸੀ । ਆਜ਼ਮ ਖ਼ਾਨ ਨਾਲ਼ ਮਦਦ ਲਈ ਉਸਦੇ ਭਰਾ-ਏ-ਜਾਬਰ ਖ਼ਾਨ ਤੇ ਦੋਸਤ ਮੁਹੰਮਦ ਵੀ ਸਨ । ਸਾਰੀਆਂ ਪਹਾੜੀ ਚੋਟੀਆਂ ਤੇ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਫ਼ੌਜ ਦਾ ਕਬਜ਼ਾ ਸੀ , ਇਸ ਲਈ ਸਿੱਖ ਫ਼ੌਜ ਲਈ ਦਰਿਆ ਪਾਰ ਕਰਨਾ ਬਹੁਤ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਸੀ , ਕਿਉਂਜੇ ਕੁਸ਼ਤੀਆਂ ਦਾ ਪੁਲ ਬਨਾਣ ਚ ਪਹਾੜੀਆਂ ਤੇ ਬੈਠੀ ਪਠਾਣ ਫ਼ੌਜ ਆੜੇ ਆਂਦੀ ਸੀ । ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ ਤੇ ਉਸਦੀ ਫ਼ੌਜ ਬੜੀ ਭੈੜੀ ਹਾਲਤ ਚ ਫਸੇ ਹੋਏ ਸਨ , ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਦੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਤੇ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਫ਼ੌਜ ਦਾ ਕਬਜ਼ਾ ਸੀ । ਖਾ ਸਿੱਲੀਆਂ ਦੇ ਬਚਣ ਦਾ ਹੁਣ ਕੋਈ ਰਾਹ ਨਜ਼ਰ ਨਈਂ ਆਂਦਾ ਸੀ । ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੂੰ ਜਿਲਦ ਫ਼ੈਸਲਾ ਲੈਣਾ ਸੀ , ਹੁਣ ਮੁਸ਼ਾਵਰਤ ਦਾ ਵੇਲ਼ਾ ਨਈਂ ਸੀ । ਹਮਲੇ ਦਾ ਵੇਲ਼ਾ ਆ ਗਿਆ । ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ ਨਾਜ਼ੁਕ ਵਕਤ ਚ ਬਹਾਦਰਾਨਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਤੇ ਆਪਣੇ ਦਸਤਿਆਂ ਨੂੰ ਦਰਿਆ ਪਾਰ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ । ਸਬਤੋਂ ਪਹਿਲੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ ਅਪਣਾ ਘੋੜਾ ਪਾਣੀ ਚ ਉਤਾਰਿਆ । ਫ਼ੌਜੀ ਦਸਤਿਆਂ ਨੇ ਉਸਦੀ ਪੈਰਵੀ ਕੀਤੀ । ਹਰ ਤ੍ਰਾਣ ਦੇ ਜਾਨਵਰ ਊਂਠ , ਹਾਥੀ , ਘੋੜੇ ਤੇ ਖ਼ੱਚਰ ਦਰਿਆ ਪਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਵਰਤੇ ਗਏ । ਕਾਫ਼ੀ ਸਾਰੇ ਦਰਿਆ ਦੀਆਂ ਤੇਜ਼ ਲਹਿਰਾਂ ਚ ਬਹਿ ਗਏ । ਕੁੱਝ ਹਥਿਆਰ ਵੀ ਦਰਿਆ ਬੁਰਦ ਹੋ ਗਏ । ਪਰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤਰ ਦਸਤੇ ਪਾਰ ਉੱਤਰ ਗਏ ਤੇ ਦਰਿਆ ਦੇ ਲਹਿੰਦੇ ਕੰਡੇ ਤੇ ਮਿਲ ਮਾਰ ਲਿਆ । ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਫ਼ੌਜ ਦੇ ਹਰਕਤ ਚ ਆਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਈ ਖ਼ਾਲਸਾ ਫ਼ੌਜ ਖ਼ੁਦ ਨੂੰ ਮੁਕੰਮਲ ਤੌਰ ਤੇ ਤਿਆਰ ਕਰ ਲਿਆ । ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਫ਼ੌਜ ਦੀ ਹਿੰਮਤ ਟੁੱਟ ਗਈ । ਜਹਾਂਗੀਰ ਯੇ ਦੇ ਕਿਲੇ ਦੇ ਬੂਹੇ ਖੋਲ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਤੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਕਾਲੇ ਚ ਦਾਖ਼ਲ ਹੋ ਗਿਆ ।
ਹੁਣ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਫ਼ੌਜ ਨੇ ਅਟਕ ਤੇ ਪਿਸ਼ਾਵਰ ਵਸ਼ਕਾਰ ਨੌਸ਼ਹਿਰਾ ਚ ਡੇਰੇ ਲਾ ਲਏ । ਇਥੇ ਉਹ ਲੰਡੀ ਨਦੀ(ਦਰੀਆਏ ਲੰਡੀ) ਦੇ ਲਹਿੰਦੇ ਕੰਡੇ ਤੇ ਸਨ । ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ ਆਪਣੇ ਜਰਨੈਲਾਂ ਨਾਲ਼ ਸਲਾਹ ਮਸ਼ਵਰਾ ਕੀਤਾ ਤੇ ਇਹ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਦਰਿਆ ਦੇ ਲਹਿੰਦੇ ਦੇ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਾਂ ਨੂੰ ਨੌਸ਼ਹਿਰਾ ਚ ਮੁਕੀਮ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਫ਼ੌਜ ਨਾਲ਼ ਮਿਲਣ ਤੋਂ ਰੋਕਿਆ ਜਏ-ਏ-। ਜੇ ਨਦੀ ਦੇ ਦੋਂਹੇ ਪਾਸੇ ਦੇ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਪਠਾਣ ਕਬਾਇਲੀ ਮਿਲ ਗਏ ਤੇ ਖਾ ਲਿਸੀਆਂ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਾਬੂ ਕਰਨਾ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੋ ਜਾਏਗਾ । ਇਸ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੇ ਬਗ਼ੈਰ ਕੋਈ ਵਕਤ ਜ਼ਾਏ ਕੀਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਏ ।
ਖ਼ਾਲਸਾ ਫ਼ੌਜ ਤੇ ਪਠਾਣ ਕਬਾਇਲੀ ਗ਼ਾਜ਼ੀ
ਸਿੱਖ ਫ਼ੌਜ ਨੇ ਨੌਸ਼ਹਿਰਾ ਦਾ ਮੁਹਾਸਿਰਾ ਕਰ ਲਿਆ ਤੇ ਦਰੀਆਏ ਲੰਡੀ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਡੇਰੇ ਲਾ ਲਏ । ਤੇ ਤੋਪਖ਼ਾਨੇ ਨੂੰ ਹਰਕਤ ਚ ਲਿਆਂਦਾ ਤੇ ਕਬਾਇਲੀ ਲਸ਼ਕਰ ਤੇ ਤੋਪਾਂ ਨਾਲ਼ ਗੋਲਾ ਬਾਰੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ । ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਕਬਾਇਲੀ ਲਸ਼ਕਰ ਪੈਰ ਸਬਾਦ ਪਹਾੜੀ ਤੇ ਮੋਰਚਾ ਜ਼ਨ ਹੋ ਗਿਆ । ਸਿੱਖ ਫ਼ੌਜ ਦੀ ਗਿਣਤੀ 25,000 ਦੇ ਨੇੜੇ ਸੀ ਤੇ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਲਸ਼ਕਰ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵੀ 40 ਹਜ਼ਾਰ ਲਸ਼ਕਰੀਆਂ ਤੋਂ ਘੱਟ ਨਈਂ ਸੀ , ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗ਼ਾਜ਼ੀ ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਜਿਹੜੇ ਜਹਾਦ ਦੇ ਨਾਂ ਤੇ ਕਾਫ਼ਰਾਂ ਨਾਲ਼ ਮੁਕੱਦਸ ਜੰਗ ਲਈ ਇਕੱਠੇ ਹੋਏ ਸਣ । ਜਿਹੜੇ ਦੇਣ ਦੀ ਖ਼ਾਤਿਰ ਮਰਨ ਯਾਂ ਮਾਰਨ ਤੇ ਤਲ਼ੇ ਹੋਏ ਸਨ । ਖ਼ਟਕ ਕਬੀਲੇ ਦੇ ਸਰਦਾਰ ਫ਼ਿਰੋਜ਼ ਖ਼ਾਨ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਕਾਫ਼ੀ ਗਿਣਤੀ ਚ ਮੁਜਾਹਿਦਾਂ ਦੇ ਨਾਲ਼ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਲਸ਼ਕਰ ਨਾਲ਼ ਆ ਰਲਿਆ ।
ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਫ਼ੌਜ ਦੀ ਕਮਾਨ ਇਕ ਜੋਸ਼ੀਲੇ ਤੇ ਮੁਤਹੱਰਿਕ ਜਰਨੈਲ ਫੋਲਾ ਸਿੰਘ ਦੇ ਹੱਥ ਸੀ , ਜਿਸਦੀ ਕਮਾਨ ਚ ਇਕ ਖ਼ੋਦਕਸ਼ ਦਸਤਾ ਵੀ ਸੀ ਜਿਹੜਾ ਪੰਥ ਦੇ ਨਾਂ ਲਈ ਲੜਨ ਤੇ ਮਰਨ ਲਈ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਸੀ , ਉਸਨੂੰ ਸਿੱਖ ਮੱਤ ਲਈ ਜਾਨ ਕੁਰਬਾਨ ਕਰਨ ਆਲ਼ਾ ਜਨੂਨੀ ਮਜ਼੍ਹਬੀ ਗਰੋਹ ਵੀ ਆਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ ।
ਇਸ ਜੰਗ ਚ ਅਕਾਲੀ ਫੋਲਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਪਝਲਿਆਂ ਜੰਗਾਂ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਜਰਾਤ ਤੇ ਬਹਾਦਰੀ ਦਿਖਾਈ । ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਲਸ਼ਕਰੀਆਂ ਨੂੰ ਪਹਾੜੀ ਦੇ ਮੋਰਚਿਆਂ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਕਢਣ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਪਰ ਉਹ ਸਭ ਬੇ ਸੂਦ ਰਹੀਆਂ । ਫੋਲਾ ਸਿੰਘ ਆਪਣੇ ਜਨੂਨੀ ਦਸਤੇ ਨਾਲ਼ ਪਹਾੜੀ ਦੇ ਦਾਮਨ ਵੱਲ ਵਧਿਆ । ਇਕ ਭਰੀ ਜਾਣ ਆਲੀ ਬੰਦੂਕ ਦੀ ਗੋਲੀ ਉਸਨੂੰ ਲੱਗੀ ਤੇ ਇਹ ਆਪਣੇ ਕਾਵੜੇ ਤੋਂ ਡੱਕ ਪਿਆ ਪਰ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਦੀ ਪ੍ਰਵਾਹ ਨਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਉਹ ਇਕ ਹਾਥੀ ਤੇ ਚੜ੍ਹਿਆ ਤੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਦੀ ਸਫ਼ਬੰਦੀ ਨਾਲ਼ ਜਾ ਟਕਰਾਇਆ । ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਲਸ਼ਕਰੀ ਅਕਾਲੀਆਂ ਤੇ ਟੁੱਟ ਪਏ ਤੇ ਦਸਤ ਬਦਸਤ ਲੜਾਈ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ । ਅਕਾਲੀਆਂ ਨੂੰ 1500 ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਘੁੜਸਵਾਰਾਂ ਨੇ ਘੇਰੇ ਚ ਲੈ ਲਿਆ । ਇਸ ਲੜਾਈ ਚ ਇਕ ਹੋਰ ਭਰੀ ਜਾਣ ਆਲੀ ਬੰਦੂਕ ਦਾ ਗੋਲਾ ਜਰਨੈਲ ਫੋਲਾ ਸਿੰਘ ਤੇ ਆ ਲੱਗਾ ਜਿਹੜਾ ਪਹਾੜੀ ਤੇ ਮਿਲ ਮਾਰ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਫੋਲਾ ਸਿੰਘ ਆਪਣੇ ਕਿੰਨੇ ਸਾਰੇ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਸਮੇਤ ਜਾਣ ਤੋਂ ਗਿਆ । ਫੋਲਾ ਸਿੰਘ ਤੇ ਮੁਲਤਾਨ ਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੀਆਂ ਲੜਾਈਆਂ ਚ ਆਪਣੀ ਤਲਵਾਰ ਦਾ ਲੋਹਾ ਮਨਵਾਇਆ ਸੀ । ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਵੀ ਆਪਣੇ ਜਰਨੈਲ ਦੀ ਮੌਤ ਤੇ ਬਹੁਤ ਰੰਜੀਦਾ ਹੋਇਆ ਤੇ ਉਸਨੇ ਫੋਲਾ ਸਿੰਘ ਦੇ ਮਰਨ ਦੀ ਥਾਂ ਤੇ ਉਸਦੀ ਸਮਾਧੀ ਬਨਾਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ।
ਸਿੱਖ ਦਸਤਿਆਂ ਨੇ ਖੜਕ ਸਿੰਘ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਚ ਪੇਸ਼ ਕਦਮੀ ਕੀਤੀ ਪਰ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਾਂ ਨੂੰ ਇਕ ਇੰਚ ਵੀ ਪਿੱਛੇ ਨਾ ਹਟਾ ਸਕੇ । ਜੰਗ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਦੋਨ੍ਹਾਂ ਪਾਸਿਆਂ ਦਾ ਕਾਫ਼ੀ ਜਾਨੀ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋਇਆ । ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਲਸ਼ਕਰੀਆਂ ਦਾ ਤਰਬੀਅਤ ਯਾਫ਼ਤਾ ਨਾ ਹੋਣ ਪਾਰੋਂ ਇਕ ਤਰਬੀਅਤ ਯਾਫ਼ਤਾ ਫ਼ੌਜ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਚ ਬਹੁਤਾ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋਇਆ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅੱਧੀ ਗਿਣਤੀ ਮਾਰੀ ਗਈ , ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਾਕੀ ਬਜ ਜਾਣ ਆਲੀ ਨਫ਼ਰੀ ਨੂੰ ਪਹਾੜੀ ਤੋਂ ਮੋਰਚਿਆਂ ਤੋਂ ਨਈਂ ਹਟਾਇਆ ਜਾ ਸਕਿਆ । ਹੋਰ ਸਿੱਖ ਦਸਤਿਆਂ ਨੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਤੇ ਜਨਕ ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਜਾਰੀ ਰਹੀ ਤੇ 2,000 ਖ਼ਾਲਸਾ ਸਿਪਾਹੀ ਮਾਰੇ ਗਏ । ਬਹੁਤੇ ਨੁਕਸਾਨ ਪਾਰੋਂ ਕਬਾਇਲੀ ਲਸ਼ਕਰੀਆਂ ਦੀ ਪੋਜ਼ੀਸ਼ਨ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋ ਗਈ ਸੀ ਤੇ ਸ਼ਾਮ ਦੇ ਬਾਦ ਪਹਾੜੀ ਮੋਰਚੇ ਤੋਂ ਉੱਤਰ ਆਏ ਤੇ ਬਾਕੀ ਰਹਿਣ ਆਲੇ ਗ਼ਾਜ਼ੀ ਸਿੱਖ ਫ਼ੌਜਾਂ ਨਾਲ਼ ਲੜਦੇ ਹੋਏ ਪਹਾੜਾਂ ਚ ਰੂਪੋਸ਼ ਹੋ ਗਏ । ਤੇ ਐਂਜ ਫ਼ਤਿਹ ਸਿੱਖ ਫ਼ੌਜ ਦੀ ਰਹੀ । ਜਦੋਂ ਵਜ਼ੀਰ ਖ਼ਾਨ ਨੂੰ ਨੌਸ਼ਹਿਰਾ ਦੇ ਵਾਕਿਆਨ ਦਾ ਪਤਾ ਲੱਗਾ , ਉਹ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ਼ ਪਿਸ਼ਾਵਰ ਤੋਂ ਆਪਣੇ ਭਾਈ , ਜਿਹੜਾ ਕਬਾਇਲੀ ਲਸ਼ਕਰ ਦੀ ਕਮਾਨ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ , ਦੀ ਮਦਦ ਲਈ ਆਇਆ । ਪਰ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲਵਾ ਦੇ ਦਸਤਿਆਂ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਦਰਿਆ ਅਬੂਰ ਕਰਨ ਨਈਂ ਦਿੱਤਾ । ਸਿੱਖ ਫ਼ੌਜਾਂ ਮੁਸਲਸਲ ਆਜ਼ਮ ਖ਼ਾਨ ਦੇ ਲਸ਼ਕਰੀਆਂ ਤੇ ਗੋਲਾ ਬਾਰੀ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਸਨ , ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ਼ ਕਾਫ਼ੀ ਹੱਲਾ ਕੱਤਾਂ ਵੀ ਹੋਇਆਂ ।
ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਬਜ਼ਾਤ-ਏ-ਖ਼ੁਦ ਸਾਹ ਮਨੇ ਆਇਆ ਤੇ ਇਕ ਟਿੱਬੇ ਤੇ ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਆਪਣੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਨੂੰ ਇਕੇ ਵੱਧ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ । ਤੇ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਦਾ ਜੋਸ਼ ਵਿਧਾਨ ਲਈ ਆਪਣੀ ਕ੍ਰਿਪਾਨ ਕਢ ਕੇ ਲਹਿਰਾਈ ।
ਮੈਦਾਨ ਚ ਮੌਜੂਦ ਬਰਤਾਨਵੀ ਹਿੰਦ ਦੇ ਗਵਰਨਰ ਜਨਰਲ ਦਾ ਨਮਾਇੰਦਾ
ਮੋਰ ਕਰੋ ਫ਼ੁੱਟ , ਜਿਹੜਾ ਮੈਦਾਨ-ਏ-ਜੰਗ ਚ ਮੌਜੂਦ ਚ ਬਰਤਾਨਵੀ ਹਿੰਦ ਦੇ ਗਵਰਨਰ ਜਨਰਲ ਨੂੰ ਲਿਖਦਾ ਏ , ਕਿ , ਤੋੜੇਦਾਰ ਬੰਦੂਕਾਂ , ਕਮਾਨਾਂ , ਬਰਛਿਆਂ , ਤਲਵਾਰਾਂ , ਚਾਕੂ ਤੇ ਇਥੇ ਤੱਕ ਕਿ ਬੇ ਤਰਬੀਅਤ ਹਜੂਮ ਸਭ ਤੋਪਾਂ ਨਾਲ਼ ਮੁਕਾਬਲਾ ਸੀ । ਤੋੜੇਦਾਰ ਬੰਦੂਕਾਂ ਤੇ ਤੋਪਾਂ ਜਿਹੜੀਆਂ ਮਾਹਿਰ ਤੋਪਚੀਆਂ ਦੀ ਨਿਗਰਾਨੀ ਚ ਸੁਣ , ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਆਪਣੀ ਕਮਾਨ ਚ ਸਨ । ਇਨਫ਼ੈਂਟਰੀ ਨੇ ਫ਼ਾਇਰ ਖੋਲਿਆ ਤੇ ਸਿੱਖ ਫ਼ੌਜ ਦੇ ਘੁੜਸਵਾਰ ਦਸਤੇ ਇਕ ਲੇਨ ਚ ਦੁਸ਼ਮਣ ਵੱਲ ਵਧਦੇ , ਫ਼ਾਇਰ ਕਰਦੇ ਤੇ ਵਾਪਸ ਪਰਤਦੇ । ਤੇ ਬਾਰ ਬਾਰ ਇਹੋ ਕੰਮ ਕਰਦੇ । ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਾਂ ਨੇ ਨਤੀਜਾ ਕਢਿਆ ਕਿ ਇਹ ਤਰੀਕਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਨੁਕਸਾਨ ਦਾ ਏ , ਉਹ ਪਹਾਰੀ ਤੋਂ ਥੱਲੇ ਉੱਤਰੇ ਤੇ ਆਪਣੀ ਪੂਰੀ ਤਾਕਤ ਨਾਲ਼ ਸਿੱਖ ਫ਼ੌਜ ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਸਿੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਦੋ ਤੋਪਾਂ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਾਂ ਦੇ ਹੱਥ ਲੱਗ ਗਈਆਂ ਪਰ ਕੁੱਝ ਈ ਦੇਰ ਮਗਰੋਂ ਸਿੱਖਾਂ ਮੁੜ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕਬਜ਼ੇ ਚ ਲੈ ਲਿਆ । ਬੰਦੂਕਾਂ ਨਾਲ਼ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਜਾਰੀ ਰਹੀ ਤੇ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਸਿੱਖ ਫ਼ੌਜ ਦੀ ਫ਼ਾਇਰਿੰਗ ਰੈਂਚ ਚ ਸੁਣ ।
ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਮੁੜ ਪਿਸ਼ਾਵਰ ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ
ਕਬਾਇਲੀ ਗ਼ਾਜ਼ੀ ਲਸ਼ਕਰੀਆਂ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਬਰਤਰੀ ਤੋੜਨ ਲਈ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਪਰ ਬੇ ਫ਼ੈਦਾ ਰਹੀਆਂ । ਸਿੱਖ ਘੁੜਸਵਾਰ ਦਸਤੇ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਲਸ਼ਕਰੀਆਂ ਦੀਆਂ ਸਫ਼ਾਂ ਤੇ ਚੜ੍ਹ ਦੌੜੇ । ਆਜ਼ਮ ਖ਼ਾਨ ਦੂਰ ਤੋਂ ਕਬਾਇਲੀ ਲਸ਼ਕਰੀਆਂ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਨੁਕਸਾਨ ਦੇਖਣ ਤੇ ਮਜਬੂਰ ਸੀ । ਕਬਾਇਲੀ ਗ਼ਾਜ਼ੀਆਂ ਦੀ ਸ਼ਿਕਸਤ ਦੇਖ ਕੇ ਆਜ਼ਮ ਖ਼ਾਨ ਤੋਂ ਸਖ਼ਤ ਝਟਕਾ ਲੱਗਾ ਤੇ ਉਸਦਾ ਦਿਲ ਟੁੱਟ ਗਿਆ ਤੇ ਕੁੱਝ ਚਿਰ ਮਗਰੋਂ ਉਹ ਮਰ ਗਿਆ । ਨੌਸ਼ਹਿਰਾ ਦੀ ਜੰਗ ਚ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਕਬਾਇਲੀਆਂ ਦਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਜਾਨੀ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋਇਆ । ਤਿੰਨ ਦਿਨ ਮਗਰੋਂ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਪਿਸ਼ਾਵਰ ਚ ਦਾਖ਼ਲ ਹੋਇਆ । ਸ਼ਹਿਰੀਆਂ ਨੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਦਾ ਇਸਤਕ਼ਬਾਲ ਟੁੱਟੇ ਦਿਲ ਨਾਲ਼ ਕੀਤਾ ਤੇ ਉਸਦੀ ਖ਼ਿਦਮਤ ਚ ਕਾਫ਼ੀ ਤਹਾਇਫ਼ ਵੀ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ ।
ਕੁੱਝ ਦਿਨਾਂ ਮਗਰੋਂ ਦੋਂਹੇ ਯਾਰ ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਨ ਤੇ ਦੋਸਤ ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਨ ਮਹਾਰਾਜਾ ਦੇ ਸਾਮ੍ਹਣੇ ਪੇਸ਼ ਹੋਏ , ਆਪਣੀਆਂ ਖ਼ਤਾਵਾਂ ਤੇ ਪਸ਼ੇਮਾਨ ਹੋਏ ਤੇ ਮਾਫ਼ੀ ਦੇ ਤਲਬਗਾਰ ਹੋਏ । ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਾਫ਼ ਕਰ ਦਿੱਤਾ , ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅਗਾਂਹ ਤੋਂ ਬਾਕਾ�ਅਦਗੀ ਨਾਲ਼ ਖ਼ਰਾਜ ਦੇਣ ਦਾ ਵਾਅਦਾ ਕੀਤਾ ਤੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੂੰ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤ ਘੋੜਿਆਂ ਦਾ ਤੋਹਫ਼ਾ ਦਿੱਤਾ ।
ਸ਼ਾਹੀ ਦਰਬਾਰ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ ਤੇ ਯਾਰ ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਨ ਨੂੰ ਪਿਸ਼ਾਵਰ ਦਾ ਗਵਰਨਰ ਨਾਮਜ਼ਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਤੇ ਉਸਨੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੂੰ ਇਕ ਲੱਖ ਤੇ ਦੱਸ ਹਜ਼ਾਰ]] ਰੁਪਈਆ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਖ਼ਰਾਜ ਦੇਣ ਦਾ ਵਾਅਦਾ ਕੀਤਾ ।
ਇਸ ਫ਼ਤਿਹ ਦੇ ਬਾਦ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਲਹੌਰ ਵਾਪਸ ਪਰਤ ਆਇਆ । ਉਸ ਦਾ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਇਸਤਕ਼ਬਾਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦਾ ਤਹਿਵਾਰ ਸ਼ਬ ਬਰਾਤ (ਸ਼ਬਰਾਤ) ਸਭ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਇਕੱਠੇ ਮਨਾਇਆ । ਫ਼ਾਤਿਹ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਤੇ ਫੁੱਲ , ਗੁਲਾਬ ਤੇ ਪਲਾਂ ਦੀਆਂ ਪੱਤਿਆਂ ਨਿਛਾਵਰ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਤੇ ਜਵਾਬ ਚ ਮੁਹਾਰ ਉੱਚਾ ਨੇ ਗਲੀਆਂ ਫ਼ਤਿਹ ਦਾ ਜਸ਼ਨ ਮਨਾਣ ਆਲੇ ਲੋਕਾਂ ਤੇ ਸੋਨੇ ਤੇ ਚਾਂਦੀ ਦੇ ਸਕੇ ਸਿੱਟੇ ।
ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਉਤਲੇ ਲਹਿੰਦੇ ਚ ਫ਼ਤੂਹਾਤ ਦੇ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਸਲਤਨਤ ਤੇ ਅਸਰਾਤ
ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਨੌਸ਼ਹਿਰਾ ਚ ਫ਼ਤਿਹ ਨੇ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਾਂ ਦੀ ਪਿਸ਼ਾਵਰ ਤੇ ਦਰੀਏ-ਏ-ਸਿੰਧ ਵਸ਼ਕਾਰ ਹਾਕਮੀਤ ਨੂੰ ਹਕੀਕੀ ਤੌਰ ਤੇ ਖ਼ਤਮ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਿਸਤਾਨ ਚ ਬਾਰਕਜ਼ਈ ਭਾਈਆਂ ਚ ਆਪਸ ਚ ਤਖ਼ਤ ਦਾ ਝਗੜਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ । ਆਜ਼ਮ ਖ਼ਾਨ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਈਮਾਨ ਅੱਲ੍ਹਾ ਖ਼ਾਨ ਇਸ ਪੋੜੀਸ਼ਨ ਚ ਨਈਂ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਬਾਦਸ਼ਾਹਤ ਤੇ ਅਪਣਾ ਕਾਬੂ ਰੱਖ ਸਕਦਾ । ਆਜ਼ਮ ਖ਼ਾਨ ਦੇ ਭਾਈ ਸ਼ੇਰਦਿਲ ਖ਼ਾਨ ਨੇ ਪਹਿਲੇ ਈ ਆਪਣੇ ਕੰਧਾਰ ਦੇ ਆਜ਼ਾਦ ਹੁਕਮਰਾਨ ਹੋਣ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ । ਅਮੀਰ ਦੋਸਤ ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਨ ਨੇ ਕਾਬਲ ਦੇ ਤਖ਼ਤ ਤੇ ਮਿਲ ਮਾਰ ਲਿਆ । ਖਾ ਨਾਨ ਬੁਖ਼ਾਰਾ ਖ਼ਾਨ ਨੇ ਬਲਖ਼ ਤੇ ਮਿਲ ਮਾਰ ਕੇ ਆਪਣੀ ਸਲਤਨਤ ਜ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ । ਹਰਾਤ ਤੇ ਸ਼ਾਹ ਮਹਦ ਦੇ ਤਖ਼ਤ ਤੋਂ ਲਾਏ ਪੁੱਤਰ ਕਾਮਰਾਨ ਨੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ । ਪਿਸ਼ਾਵਰ ਲਹੌਰ ਦਰਬਾਰ ਖ਼ਰਾਜ ਗੁਜ਼ਾਰ ਸੀ । ਸਿੰਧ ਵੀ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਾਂ ਦੇ ਹੱਥੋਂ ਨਿਕਲ ਗਿਆ ਸੀ । ਕਸ਼ਮੀਰ 1819ਈ. ਚ ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ ਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕਰ ਲਿਆ ਗਈਆ ਸੀ । ਤੇ ਤਖ਼ਤ ਕਾਬਲ ਦੇ ਹੇਠ ਬਾਕੀ ਇਲਾਕੇ , ਮੁਲਤਾਨ 1818ਈ. ਚ , ਡੇਰਾ ਜਾਤ 1821ਈ. ਚ , ਅਟਕ 1813ਈ. ਚ ਤੇ ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ 1820ਈ. ਚ , ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਕਰ ਕੇ ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ ਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕਰ ਲਏ ਗਏ ਸਨ ।
1826ਈ. ਚ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਿਸਤਾਨ ਦੇ ਹੋਰ ਇਲਾਕੇ ਆਪਸ ਚ ਅਲਿਹਦਾ ਹੋ ਗਏ । ਕਾਬਲ ਇਕ ਅਲਿਹਦਾ ਸਲਤਨਤ ਬਣ ਗਿਆ । ਕੰਧਾਰ ਨੇ ਤਿੰਨ ਭਾਈਆਂ ਕਹਿਣ ਦਿਲ , ਰੁਸਤਮ ਦਿਲ ਤੇ ਮਿਹਰ ਦਲ ਦੇ ਇਕਤਦਾਰ ਚ ਸੀ । ਹਰਾਤ ਦਾ ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦਾ ਈਰਾਨ ਦਾ ਬਾਜ਼ਗੁਜ਼ਾਰ ਬਣ ਗਿਆ ।
ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਿਸਤਾਨ ਹਾਲਾਤ ਨੇ ਇਥੇ ਹੁਕਮਰਾਨਾਂ ਦੀ ਨਾ ਅਹਿਲੀ ਨਾਲ਼ ਇਹੋ ਜਿਹਾ ਪਲ਼ਟਾ ਖਾਦਾ ਕਿ ਸਿੱਖ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਸੂਬਿਆਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ ਯਾਨੀ ਉਤਲੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਨਾਲ਼ ਰਲਾਨ ਚ ਕਾਮਯਾਬ ਹੋ ਗਏ । ਹਮੇਸ਼ਾ ਤਰੀਖ਼ ਚ ਇਹ ਹੁੰਦਾ ਆਇਆ ਸੀ ਕਿ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਿਸਤਾਨ ਤੇ ਕਾਬਲ ਦੀਆਂ ਸਲਤਨਤਾਂ ਚ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਤੇ ਪੰਜਾਬ ਇਲਾਕੇ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ ।
ਮੁਲਤਾਨ ਦਾ ਕਿਲ੍ਹਾ ਨਵਾਬ ਮੁਜ਼ੱਫ਼ਰ ਖ਼ਾਨ ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਚੰਦ ਇਕ ਮਜ਼ਬੂਤ ਤਰੀਂ ਕਲੀਆਂ ਚੋਂ ਇਕ ਸੀ । ਤੇ ਨਵਾਬ ਨੇ ਬਹੁਤ ਬਹਾਦਰੀ ਨਾਲ਼ [[ਮੁਲਤਾਨ] ਦਾ ਦਿਫ਼ਾ ਕੀਤਾ । ਖੜਕ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਉਸ ਦੇ ਦੁਆਲੇ ਖੜ੍ਹੀਆਂ ਸਨ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਿਲ੍ਹਾ ਫ਼ਤਿਹ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਈ ਰਾਹ ਨਈਂ ਲੱਭ ਰਹੀ ਸੀ । ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਕ ਵੱਡੀ ਤੋਪ ਜ਼ਮਜ਼ਮਾ [[ਅਕਾਲੀ ਫੋਲਾ ਸਿੰਘ ਦੀ ਨਹਿੰਗ ਰਜਮੰਟ ਨਾਲ਼ ਭੇਜੀ । ਜ਼ਮਜ਼ਮਾ ਨੇ ਮੁਵੱਸਸਰ ਗੋਲੇ ਸਿੱਟੇ ਤੇ ਸ਼ਹਿਰ ਕਿਲੇ ਦਾ ਫਾਟਕ ਅੜਾ ਦਿੱਤਾ । ਅਕਾਲੀ ਫੋਲਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਅਚਾਨਕ ਪੇਸ਼ ਕਦਮੀ ਕਰ ਕੇ ਕਿਲੇ ਤੇ ਮਿਲ ਮਾਰ ਲਿਆ । ਮਟਿਆਲੀ ਦਾੜ੍ਹੀ ਆਲ਼ਾ ਨਵਾਬ ਮੁਜ਼ੱਫ਼ਰ ਖ਼ਾਨ ਹੱਥ ਚ ਤਲਵਾਰ ਫੜੇ ਉਸਦੇ ਰਾਹ ਚ ਲੜਂ ਲਈ ਖੜ੍ਹਾ ਸੀ ਤੇ ਲੜਦਾ ਹੋਇਆ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਗਿਆ । ਉਸਦੇ 5 ਪਿੱਤਰ ਵੀ ਲੜਦੇ ਹੋਏ-ਏ-ਮਾਰੇ ਗਏ । ਦੋ ਬਚ ਜਾਣ ਆਲੇ ਪੁੱਤਰਾਂ ਨੂੰ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਜਾਗੀਰਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਉੱਲਾਂ ਅੱਜ ਵੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਇਲਾਕਿਆਂ ਦੀਆਂ ਮਾਲਿਕ ਨੇਂ । ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦਾ ਖੜਕ ਸਿੰਘ ਨੇ ਜੋਧ ਸਿੰਘ ਖ਼ਾਲਸਾ ਨੂੰ 600 ਦੀ ਨਫ਼ਰੀ ਨਾਲ਼ ਮੁਲਤਾਨ ਦੇ ਕਿਲੇ ਦੀ ਹਿਫ਼ਾਜ਼ਤ ਲਈ ਛੱਡਿਆ । ਹਨ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਦੱਖਣੀ ਸਰਹੱਦ ਮੁਲਤਾਨ ਸੀ । 1818ਈ. ਚ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਰੋਹਤਾਸ , ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ ਤੇ ਹਸਨ ਅਬਦਾਲ ਵੀ ਫ਼ਤਿਹ ਕਰ ਲਏ । ਫ਼ਿਰ ਉਸਨੇ ਦਰੀਏ-ਏ-ਸਿੰਧ ਪਾਰ ਕਰ ਕੇ ਪਿਸ਼ਾਵਰ ਤੇ ਮਿਲ ਮਾਰਨ ਦੇ ਮਨਸੂਬੇ ਤਸ਼ਕੀਲ ਦਿੱਤੇ । 1819ਈ. ਚ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਸ੍ਰੀਨਗਰ ਤੇ ਮੁੜ ਹਮਲਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ । ਇਸ ਵਾਰੀ ਉਸਨੇ ਦਿਵਾਨ ਮੋਤੀ ਦਾਸ ਨੂੰ ਗਵਰਨਰ ਬਣਾਇਆ ਤੇ ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਅਟਾਰੀਵਾਲਾ , ਜਵਾਲਾ ਸਿੰਘ ਪਡ੍ਹ ਨਯਾ ਤੇ ਮਸਾਰ ਦਿਵਾਨ ਚੰਦ ਨੂੰ ਵਾਦੀ ਚ ਮੁਹਿੰਮਾਂ ਲਈ ਮਦਦ ਲਈ ਛੱਡ ਆਇਆ । ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ ਦੇ ਦੁਆਰਨ ਦਸ ਗਵਰਨਰਾਂ ਨੇ ਵਾਰੋ ਵਾਰ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਮ ਸੰਭਾਲਿਆ । ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਚੋਂ ਇਕ ਸ਼ਹਜ਼ਾੜਾ ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ ਸੀ ਜਿਸਨੇ ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ ਦੇ ਝੰਡੇ ਨੂੰ ਲਦਾਖ਼ ਤੱਕ ਲਹਿਰਾਇਆ । ਲਦਾਖ਼ ਦੀ ਵਾਦੀ ਦੀ ਫ਼ਤਿਹ ਨਾਲ਼ , ਜਿਹੜੀ ਕਿ ਬਹੁਤ ਸਟ੍ਰੈਟਜਿਕ ਅਹਿਮੀਅਤ ਦੀ ਹਾਮਲ ਸੀ , ਸਰਹੱਦਾਂ ਚੀਨ ਦੇ ਅਸਰ ਤੋਂ ਮਹਿਫ਼ੂਜ਼ ਹੋ ਗਈਆਂ । ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਜਨਰਲ ਜ਼ੋਰਾਵਰ ਸਿੰਘ ਤਿੱਬਤ ਵੱਲ ਪੇਸ਼ ਕਦਮੀ ਲਈ ਘੱਲਿਆ । ਗੁਰੂ ਤੇ ਰੋਡੋਕ ਤੇ ਮਿਲ ਮਾਰ ਲਿਆ ਗਿਆ ਤੇ ਸਿੱਖ ਫ਼ੌਜ ਨੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਤਿੱਬਤ ਦੀ ਹਕੂਮਤ ਨੇ ਜ਼ੋਰਾਵਰ ਸਿੰਘ ਨਾਲ਼ ਇਕ ਮੁਆਹਿਦਾ ਤੇ ਦਸਤਖ਼ਤ ਕੀਤੇ ।
ਮੁਆਹਿਦਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ
1807ਈ. ਚ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਘੇਬਾ , ਜਿਹੜਾ ਕਿ ਮਰ ਚੁੱਕਿਆ ਸੀ , ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਆਪਣੀ ਸਲਤਨਤ ਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕਰ ਲਏ । ਉਸ ਦੀ ਬੇਵਾ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਕਢ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਤੇ ਰਿਆਸਤ ਬਗ਼ੈਰ ਕਿਸੇ ਮੁਜ਼ਾਹਮਤ ਦੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸਲਤਨਤ ਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋ ਗਈ । ਇਹ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਰਦਾਰਾਂ ਲਈ ਖ਼ਤਰੇ ਦੀ ਘੰਟੀ ਸੀ ਜਿਹੜੇ ਆਪਣੀਆਂ ਨਿੱਕੀਆਂ ਨਿੱਕੀਆਂ ਰਿਆਸਤਾਂ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਦੇ ਖ਼ਾਬ ਵੇਖ ਰਹੇ ਸਨ । ਉਸ ਨਾਲ਼ ਮਾਲਵਾ ਦੇ ਸਰਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਖ਼ਤਰਾ ਪੇ ਗਈਆ ਕਿ ਮਹਾਰਾਜਾ ਹਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਾਜ਼ਗੁਜ਼ਾਰ ਬਣਨ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕਰੇਗਾ ।
ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਜਰਨੈਲ ਦਿਵਾਨ ਮੋਖਮ ਚੰਦ ਨੇ ਸਤਲੁਜ ਪਾਰ ਕਰ ਕੇ ਫ਼ਿਰੋਜ਼ਪੁਰ ਲਾਗੇ ਵਾਦਨੀ ਤੇ ਮਿਲ ਮਾਰ ਲਿਆ ਤੇ ਫ਼ਿਰ ਆਨੰਦਪੁਰ ਵੱਲ ਰਾ ਕਰ ਲਿਆ । ਉਸ ਨਾਲ਼ ਮਾਲਵਾ ਦੇ ਸਰਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਹੋਰ ਤਸ਼ਵੀਸ਼ ਹੋ ਗਈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਲਹੌਰ ਦਰਬਾਰ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਏਕਾ ਕਰ ਲਿਆ ਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨਾਲ਼ ਗਠਜੋੜ ਕਰ ਲਿਆ , ਜਿਹੜੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸਰਦਾਰੀਆਂ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਕਰ ਸਕਦੇ ਸਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਹਕੂਮਤ ਨਾਲ਼ ਗਠਜੋੜ ਚ ਆਪਣੀ ਬੱਕਾ ਨਜ਼ਰ ਆਂਦੀ ਸੀ ।
ਮਾਲਵਾ ਦੇ ਸਰਦਾਰਾਂ ਨੇ ਇਕ ਬੈਠਕ ਕੀਤੀ ਤੇ ਦਿੱਲੀ ਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਰੀਜ਼ੀਡਨਟ ਸੀਟਉਣ ਨਾਲ਼ ਮਿਲੇ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਰੀਜ਼ੀਡਨਟ ਤੋਂ ਅਪੀਲ ਕੀਤੀ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਇਰਾਦਿਆਂ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਤਹੱਫ਼ੁਜ਼ ਦਿੱਤਾ ਜਾਏ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦਾਵਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਸਤਲੁਜ ਤੋਂ ਉਰਲੇ ਬੰਨ੍ਹੇ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਦਿੱਲੀ ਹਕੂਮਤ ਦੇ ਜ਼ੇਰ ਇਕਤਦਾਰ ਰਹੇ ਸਨ ਤੇ ਹੁਣ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਤਖ਼ਤ ਤੇ ਕਾਬਜ਼ ਨੇਂ ਇਸ ਲਈ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਇਲਾਕੇ ਨੂੰ ਤਹੱਫ਼ੁਜ਼ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਏ । ਰੀਜ਼ੀਡਨਟ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਗੱਲਬਾਤ ਬਹੁਤ ਗ਼ੌਰ ਨਾ ਸੁਣੀ , ਪਰ ਉਹ ਇਸ ਮੌਕੇ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕੋਈ ਮਦਦ ਨਈਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ ।
ਮਾਰਚ 1808ਈ. ਚ ਗਵਰਨਰ ਜਨਰਲ ਲਾਰਡ ਮੰਟੁ ਨੇ ਲਿਖਿਆ "ਅਗਰਚੇ ਅਸੂਲੀ ਤੌਰ ਤੇ ਅਸੀਂ ਦਿੱਲੀ ਤੌਰ ਤੇ ਰਿਆਸਤਾਂ , ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ਼ ਅਸੀਂ ਇਤਿਹਾਦ ਦੀ ਸ਼ਰਾਇਤ ਪਾਰੋਂ ਦੂਰ ਆਂ , ਦੇ ਮੁਆਮਲਾਤ , ਝਗੜਿਆਂ ਚ ਅਸੀਂ ਮੁਨਸਿਫ਼ਾਨਾ ਤੌਰ ਤੇ ਇਜਤਨਾਬ ਬਰਤਦੇ ਆਂ ਤੇ ਮੁਸੀਬਤ ਚ ਘਿਰੀਆਂ ਤੇ ਅਪਣਾ ਵਜੂਦ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਦੀ ਜੱਦੋ ਜਹਿਦ ਰੱਖਣ ਆਲਿਆਂ ਨੂੰ ਮੁਕੰਮਲ ਯਅਕੀਨ ਦਵਾਨਦੇ ਆਂ ।
ਨਿੱਕੇ ਇਲਾਕੇ ਜਿਹੜੇ ਆਪਣੇ ਤਾਕਤਵਰ ਗੁਆਂਢੀ ਕੋਲੋਂ ਅਪਣਾ ਤਹੱਫ਼ੁਜ਼ ਨਈਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਦੇ ਸਰਦਾਰਾਂ ਲਈ ਸਾਡਾ ਤਹੱਫ਼ੁਜ਼ ਮੌਜੂਦ ਏ , ਦਫ਼ਾਈ ਪਾਲਿਸੀ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਲਈ ਸ਼ਾਇਦ ਅਸੀਂ ਆਮ ਅਸੂਲਾਂ ਚ ਵਕਤੀ ਤਬਦੀਲੀ ਬਾਰੇ ਅਸੀਂ ਸੋਚ ਸਕਦੇ ਆਂ । ਕਿਉਂਜੇ ਉਸ ਨੂੰ ਨਜ਼ਰ ਅੰਦਾਜ਼ ਕਰਨਾ ਸ਼ਾਇਦ ਵੱਡਾ ਖ਼ਤਰਾ ਹੋਏ । ਤੇ ਲਹੌਰ ਦੇ ਰਾਜਾ ਦੇ ਸਤਲੁਜ ਤੇ ਸਾਡੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਰਿਆਸਤਾਂ ਨੂੰ ਤਸਖ਼ੀਰ ਕਰਨ ਦੇ ਇਕਦਾਮਾਤ , ਮੌਜੂਦਾ ਹਾਲਾਤ ਤੋਂ ਮੁਖ਼ਤਲਿਫ਼ ਹਾਲਾਤ ਚ , ਖ਼ੁਦ ਤਹਫ਼ਜ਼ੀ ਦੀ ਬੁਨਿਆਦ ਤੇ ਕੋਈ ਮਸਲਾ ਖੜ੍ਹਾ ਕਰ ਸਕਦਾ ਏ । ਬਰਤਾਨਵੀ ਤਾਕਤ ਐਸਫ਼ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਦੀ ਤਕਮੀਲ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ ਠੀਕ ਹੱਕ ਤੇ ਹੋਏਗੀ ।
ਬਰਤਾਨਵੀ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨਾਲ਼ ਆਪਣੇ ਤਾਲੁਕਾਤ ਨੂੰ ਖ਼ਰਾਬ ਨਈਂ ਹੋਣ ਦੇਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ । ਹਾਲਾਂਕਿ ਰੀਜ਼ੀਡਨਟ ਨੇ ਸਿੱਖ ਸਰਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਲਹੌਰ ਦਰਬਾਰ ਨਾਲ਼ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੁਆਮਲਾਤ ਚ ਬਰਤਾਨਵੀ ਇਸਰੋ ਰਸੂਖ਼ ਦੀ ਕੋਈ ਯਅਕੀਨ ਦਹਾਨੀ ਨਈਂ ਕਰਵਾਈ ਸੀ , ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਘੱਟੋ ਘੱਟ ਇਹ ਉਮੀਦ ਸੀ ਕਿ ਬਰਤਾਨਵੀ ਹੁੱਕਾਮ ਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ਼ ਹਮਦਰਦੀ ਏ ਤੇ ਜਦੋਂ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੋਈ ਮਦਦ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਨਈਂ ਹੋਏਗਾ ।
ਬਰਤਾਨਵੀ ਏਜੰਟ ਨੇ ਸਤਲੁਜ ਪਾਰ ਦੀਆਂ ਰਿਆਸਤਾਂ ਦੇ ਸਰਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਨੁਕਤਾ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਲੋੜ ਪੈਣ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਕੱਲਿਆਂ ਨਈਂ ਛੱਡਿਆ ਜਾਏਗਾ ।
ਇਸ ਜਵਾਬ ਨਾਲ਼ ਸਰਦਾਰ ਮਤਮਾਨ ਨਈਂ ਸਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸਲਤਨਤ ਵਿਧਾਨ ਦੀ ਪਾਲਿਸੀ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਹੋਰ ਤਰੀਕਿਆਂ ਬਾਰੇ ਸੋਚਿਆ । ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਸਿਆਸੀ ਖੇਡ ਖੇਲ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਨੁਮਾਇੰਦੇ ਸਤਲੁਜ ਪਾਰ ਰਿਆਸਤਾਂ ਦੇ ਸਰਦਾਰਾਂ ਵੱਲ ਭੇਜੇ ਤਾਕਿ ਉਹ ਹੋਰ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਨਾ ਹੋਣ ਤੇ ਠੰਢੇ ਪੇ ਜਾਣ ।
ਬਾਦ ਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਵਨਜੀਤ ਸਿੰਘ ਵਿਚਕਾਰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਚ ਇਸ ਮਸਲੇ ਦੇ ਹੱਲ ਲਈ ਇਕ ਮੁਆਹਿਦਾ ਤੈਅ ਪਾਪਾ ਜਿਸਦੀ ਰੋ ਨਾਲ਼ ਦਰੀਆਏ ਸਤਲੁਜ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸਲਤਨਤ ਦੀ ਸਰਹੱਦ ਕਰਾਰ ਪਾਇਆ । ਇਸ ਮੁਆਹਿਦਾ ਦੇ ਬਾਦ ਸਤਲੁਜ ਪਾਰ ਰਿਆਸਤਾਂ ਦੇ ਸਰਦਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਫ਼ਿਕਰਾਂ ਮੁੱਕੀਆਂ ਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਤੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਤਾਲੁਕਾਤ ਵੀ ਬਿਹਤਰ ਹੋ ਗਏ ।
ਮਹਾਰਾਜਾ
ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਤਾਜਪੋਸ਼ੀ 12 ਅਪ੍ਰੈਲ 1801ਈ. ਚ ਹੋਈ ।ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੀ ਔਲਾਦ ਚੋਂ ਇਕ [ ਸਿੱਖ ]] ਸਾਹਿਬ ਸਿੰਘ ਬੇਦੀ ਨੇ ਤਾਜ ਪੋਸ਼ੀ ਦੀ ਰਸਮ ਦਾ ਅਦਾ ਕੀਤੀ । 1799ਈ. ਤੱਕ ਉਸਦਾ ਰਾਜਘਰ ਗੁਜਰਾਂਵਾਲਾ ਰਿਹਾ । 1802ਈ. ਚ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਅਪਣਾ ਰਾਜਘਰ ਲਹੌਰ ਮੁੰਤਕਿਲ ਕਰ ਲਿਆ । ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਹੋ ਹਿੱਤ ਘੱਟ ਚਿਰ ਚ ਇਕਤਦਾਰ ਦੀ ਪੌੜ੍ਹੀ ਚੜ੍ਹ ਗਿਆ , ਇਕ ਕੱਲੀ ਮਿਸਲ ਦੇ ਸਰਦਾਰ ਤੋਂ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਮਹਾਰਾਜਾ ਬਣ ਗਿਆ ।
ਇਸ ਦੇ ਮਗਰੋਂ ਕੁੱਝ ਚਿਰ ਇਹ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨੀਆਂ ਨਾਲ਼ ਲੜਦਾ ਰਿਹਾ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਕਢ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਪਿਸ਼ਾਵਰ ਸਮੇਤ ਕਈ ਪਸ਼ਤੋਂ ਇਲਾਕਿਆਂ ਤੇ ਮਿਲ ਮਾਰ ਲਿਆ । ਉਸਨੇ 1818ਈ. ਚ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਦੱਖਣੀ ਇਲਾਕਿਆਂ ਤੇ ਮੁਸ਼ਤਮਿਲ ਇਲਾਕੇ ਮੁਲਤਾਨ ਤੇ ਪਿਸ਼ਾਵਰ ਤੇ ਮਿਲ ਮਾਰਿਆ । 1819ਈ. ਜਮੋਂ ਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਵੀ ਉਸਦੀ ਸਲਤਨਤ ਚ ਆ ਗਏ । ਐਂਜ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਇਲਾਕਿਆਂ ਤੋਂ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੇ ਇਕ ਹਜ਼ਾਰ ਸਾਲਾ ਇਕਤਦਾਰ ਦਾ ਖ਼ਾਤਮਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਇਸ ਨੇ ਆਨੰਦ ਪਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਉਤਲੇ ਚ ਪਹਾੜੀ ਰਿਆਸਤਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਫ਼ਤਿਹ ਕੀਤਾ , ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਚ ਸਬਤੋਂ ਵੱਡੀ ਰਿਆਸਤ ਕਾਂਗੜਾ ਸੀ ।
ਜਦੋਂ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਵਜ਼ੀਰ-ਏ-ਖ਼ਾਰਜਾ ਕਫ਼ੀਰ ਅਜ਼ੀਜ਼ ਉੱਦ ਦੀਨ ਬਰਤਾਨਵੀ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਦੇ ਗਵਰਨਰ ਜਨਰਲ ਲਾਰਡ ਆਕਲੈਂਡ ਨਾਲ਼ ਸ਼ਿਮਲਾ ਚ ਮਿਲਿਆ , ਲਾਰਡ ਆਕਲੈਂਡ ਨੇ ਕਫ਼ੀਰ ਅਜ਼ੀਵ ਉੱਦ ਦੀਨ ਕੋਲੋਂ ਪੁੱਛਿਆ , ਮਹਾਰਾਜਾ ਦੀ ਕਿਹੜੀ ਅੱਖ ਅੰਨ੍ਹੀ ਏ । ਅਜ਼ੀਜ਼ ਉੱਦ ਦੀਨ ਨੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ ਮਹਾਰਾਜਾ ਸੂਰਜ ਵਾਂਗ ਏ ਤੇ ਸੂਰਜ ਦੀ ਇਕੋ ਅੱਖ ਏ । ਇਸ ਦੀ ਇਕੋ ਅੱਖ ਦੀ ਚਮਕ ਤੇ ਤਾਬਾਨੀ ਏਨੀ ਏ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਕਦੀ ਉਸਦੀ ਦੂਜੀ ਅੱਖ ਵੱਲ ਦੇਖਣ ਦੀ ਜਰਾਤ ਈ ਨਈਂ ਹੋਈ। ਗਵਰਨਰ ਜਨਰਲ ਇਸ ਜਵਾਬ ਤੂੰ ਏਨਾ ਖ਼ੁਸ਼ ਹੋਇਆ ਕਿ ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਸੋਨੇ ਦੀ ਘੜੀ ਅਜ਼ੀਜ਼ ਉੱਦ ਦੀਨ ਨੂੰ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ।
ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸਲਤਨਤ ਸੈਕੂਲਰ ਸੀ ਤੇ ਉਸਦੀ ਰਿਆਇਆ ਦੇ ਕਿਸੇ ਇਕ ਬੰਦੇ ਨਾਲ਼ ਵੀ ਉਸਦੇ ਮਜ਼ਹਬ ਪਾਰੋਂ ਅਮਤੀਆਜ਼ੀ ਸਲੋਕ ਨਈਂ ਕੀਤਾ ਗਈਆ । ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ ਸਿੱਖ ਮੱਤ ਨੂੰ ਕਦੀ ਵੀ ਆਪਣੀ ਰਿਆਇਆ ਤੇ ਮਸਲਤ ਨਈਂ ਕੀਤਾ ।
ਟੱਬਰ ਤੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ
ਨਕਈ ਸਰਦਾਰ ਖ਼ਜ਼ਾਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਧੀ , ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਰਾਣੀ ਰਾਜ ਕੌਰ ਨੇ 1802ਈ. ਜ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਖੜਕ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਜੰਮਿਆ । ਜਿਸ ਤੇ ਇਕ ਵੱਡਾ ਜਸ਼ਨ ਮਨਾਇਆ ਗਈਆ ।ਜਸ਼ਨ ਦੇ ਮਗਰੋਂ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਤੇ ਆਪਣੇ ਇਤਿਹਾਦੀ ਫ਼ਤਿਹ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ ਨਾਲ਼ ਡਸਕਾ ਵੱਲ ਕੋਚ ਕੀਤਾ । ਕਾਲੇ ਤੇ ਮਿਲ ਮਾਰਨ ਦੇ ਬਾਦ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਥੇ ਪੁਲਿਸ ਚੌਕੀ ਕਾਇਮ ਕੀਤੀ ਤੇ ਲਹੌਰ ਵਾਪਸ ਪਰਤ ਆਇਆ । ਤੇ ਉਸ ਵੇਲੇ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਭੰਗੀ ਨੇ ਮੁਕਾਮੀ ਵਮੀਨਦਾਰਾਂ ਨਾਲ਼ ਰਲ਼ ਕੇ ਬਗ਼ਾਵਤ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਤੇ ਚਣਿਉਟ ਦੇ ਕਿਲੇ ਤੇ ਮਿਲ ਮਾਰ ਲਿਆ । ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਆਪਣੀ ਫ਼ੌਜ ਨਾਲ਼ ਓਥੇ ਪਹੁੰਚਿਆ ਤੇ ਕੁੱਝ ਮੁਜ਼ਾਹਮਤ ਦੇ ਬਾਦ ਕਾਲੇ ਤੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਨੇ ਮੱਲ ਮਾਰ ਲਿਆ ।
ਕੁੱਝ ਚਿਰ ਮਗਰੋਂ ਕਸੂਰ ਦੇ ਪਠਾਣ ਸਰਦਾਰ ਨੇ ਇਕ ਨਵੀਂ ਮੁਸੀਬਤ ਖੜੀ ਕਰ ਦਿੱਤੀ । ਉਸ ਨੇ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨੀਆਂ ਦੀ ਇਕ ਵੱਡੀ ਫ਼ੌਜ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ ਤੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਚ ਕੁੱਝ ਪਿੰਡਾਂ ਨੂੰ ਲੁੱਟ ਲਿਆ ਤੇ ਹੋਰ ਲੁੱਟਮਾਰ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ । ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਫ਼ਤਿਹ ਸਿੰਘ ਅਹਲੂਵਾਲੀਆ ਨੂੰ ਕਸੂਰ ਪਹੁੰਚਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਕਿਉਂਜੇ ਨਵਾਬ ਨੇ ਮੁਆਹਿਦਾ ਦੀ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਵਰਜ਼ੀ ਕੀਤੀ ਸੀ ਤੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਆਪਣੀ ਫ਼ੌਜ ਨਾਲ਼ ਉਸਦੇ ਪਿੱਛੇ ਆ ਗਿਆ । ਨਵਾਬ ਨੇ ਕਾਫ਼ੀ ਮੁਜ਼ਾਹਮਤ ਦਾ ਮੁਜ਼ਾਹਰਾ ਕੀਤਾ ਤੇ ਪਠਾਣ ਕਿਲ੍ਹਾ ਬੰਦ ਹੋ ਗਏ ਕਿਉਂਜੇ ਉਹ ਖੁੱਲੇ ਮੈਦਾਨ ਚ ਸਿੱਖ ਫ਼ੌਜ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਨਈਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਸਨ । ਉਸ ਦੌਰਾਨ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਮਾਰੇ ਗਏ ਤੇ ਕਿਲੇ ਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਕਬਜ਼ਾ ਹੋ ਗਿਆ ਤੇ ਬਾਕੀ ਪਠਾਣਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਮੌਤ ਦੇ ਘਾਟ ਉਤਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਈਆ । ਨਵਾਬ ਨੇ ਹਥਿਆਰ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤੇ ,ਉਸਨੂੰ ਮਾਫ਼ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਤੇ ਵਾਅਦਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਅਹੁਦੇ ਤੇ ਬਹਾਲ਼ ਰਹੇਗਾ । ਨਵਾਬ ਨੇ ਇਕ ਵੱਡੀ ਰਕਮ ਦਾ ਨਜ਼ਰਾਨਾ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਤੇ ਤਾਵਾਨ ਜੰਗ ਵੀ ਅਦਾ ਕੀਤਾ । ਨਵਾਬ ਦੇ ਦਿੱਤੇ ਨਜ਼ਰਾਨੇ ਨੂੰ ਫ਼ਤਿਹ ਦੀ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਚ ਗ਼ਰੀਬਾਂ ਚ ਵੰਡ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ।
ਇਕ ਛੋਟੇ ਵਕਫ਼ੇ ਦੇ ਮਗਰੋਂ ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ ਜਲੰਧਰ ਦੋਆਬ ਵੱਲ ਪੇਸ਼ ਕਦਮੀ ਕੀਤੀ । ਤੇ ਆਪਣੇ ਰਾਹ ਕਈ ਇਲਾਕੇ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਸਲਤਨਤ ਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤਾ । ਉਸ ਨੇ ਫੱਗੂ ਇਰਾ ਤੇ ਵੀ ਮਿਲ ਮਾਰਿਆ ਤੇ ਇਸ ਕਸਬੇ ਨੂੰ ਫ਼ਤਿਹ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ ਨੂੰ ਦੇ ਦਿੱਤਾ । ਉਸ ਦੇ ਬਾਦ ਉਹ ਕਪੂਰਥਲਾ ਗਿਆ ਤੇ ਓਥੇ ਉਸਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਰਿਆਸਤ ਕਾਂਗੜਾ ਦਾ ਰਾਜਾ ਸੰਸਾਰ ਚੰਦ ਬਜਵਾੜਾ ਤੇ ਹੁਸ਼ਿਆਰਪੁਰ ਚ ਦਾਖ਼ਲ ਹੋ ਗਈਆ ਏ । ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਰਾਜਾ ਸੰਸਾਰ ਚੰਦ ਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਨ੍ਹਾਂ ਇਲਾਕਿਆਂ ਤੋਂ ਕਢ ਕੇ ਉਥੇ ਆਪਣੀਆਂ ਫ਼ੌਜੀ ਚੁੱਕੀਆਂ ਕਾਇਮ ਕੀਤੀਆਂ । ਇਸ ਵੇਲੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਇਕ ਵੱਡੀ ਤਾਕਤ ਬਣ ਗਿਆ ਸੀ । ਵਾਪਸੀ ਤੇ ਰਨਚੀਤ ਸਿੰਘ ਤੇ ਕਈ ਸਿੱਖ ਸਰਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਇਤਾਅਤ ਚ ਲਿਆਂਦਾ , ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਚ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਘੇਬਾ , ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦਾ ਧਰਮ ਸਿੰਘ ਤੇ ਫ਼ਾਜ਼ਲ ਪੁਰ ਦਾ ਬੁੱਧ ਸਿੰਘ ਸ਼ਾਮਿਲ ਸਨ ।
ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ ਖੜਕ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮੰਗਣੀ ਕਨਹੀਆ ਮਿਸਲ ਦੇ ਸਰਦਾਰ ਜੇ ਮੂਲ ਸਿੰਘ ਦੀ ਧੀ ਚਾਂਦ ਕੌਰ ਨਾਲ਼ ਕੀਤੀ । ਜਿਸ ਤੇ ਪੂਰੀ ਸਲਤਨਤ ਜ ਜਸ਼ਨ ਮਨਾਇਆ ਗਿਆ ਤੇ ਰਕਸ ਦੀਆਂ ਮਹਿਫ਼ਲਾਂ ਸਜਾਈਆਂ ਗਈਆਂ । ਇਹੋਜਹੀ ਈ ਇਕ ਮਹਿਫ਼ਲ ਚ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਇਕ ਮੁਸਲਮਾਨ ਰਕਾਸਾ ਮੋਰਾਂ ਦੇ ਇਸ਼ਕ ਚ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਹੋ ਗਿਆ ਤੇ ਬਾਲਾਖ਼ਰ ਉਸ ਨਾਲ਼ ਵਿਆਹ ਕਰ ਲਿਆ । ਉਸ ਦਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਤੇ ਬਹੁਤ ਇਸਰੋ ਰਸੂਖ਼ ਸੀ ਤੇ ਮੋਰ ਦੀ ਮੂਰਤ ਆਲੇ ਸਕੇ ਇਸ ਸ਼ਾਦੀ ਦੀ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਚ ਢਾਲੇ ਗਏ । ਮਹਾਰਾਜਾ ਮੋਰਾਂ ਨਾਲ਼ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਹਰਿਦਵਾਰ ਗਿਆ । ਚਾਂਦ ਕੌਰ ਨੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪੋਤੇ ਨੌਨਿਹਾਲ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ ।
ਇਸ ਵਿਆਹ ਨਾਲ਼ ਸਲਤਨਤ ਜ ਇਕ ਤੂਫ਼ਾਨ ਉਠ ਆਇਆ । ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਇਸ ਵਿਆਹ ਤੇ ਰਾਏ ਬਹੁਤ ਸਖ਼ਤ ਸੀ । ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੂੰ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਤੋਂ ਬੁਲਾਵਾ ਆਇਆ । ਓਥੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ ਮਾਫ਼ੀ ਮੰਗੀ । ਉਸ ਨੇ ਪੰਚ ਪਿਆਰਿਆਂ , ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੁਕਮ ਤੇ ਉਸਨੂੰ ਬੁਲਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ , ਨੂੰ ਤਹਾਇਫ਼ ਦਿੱਤੇ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਰਨਚੀਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਸਜ਼ਾ ਸੁਣਾਈ ਜਿਹੜੀ ਉਸਨੇ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਕਬੂਲ ਕਰ ਲਈ । ਪੰਜ ਪਾਰੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਦੀ ਫ਼ਰਮਾਂਬਰਦਾਰੀ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਖ਼ੁਸ਼ ਸਨ ਤੇ ਉਸ ਨਾਲ਼ ਹਮਦਰਦੀ ਦਾ ਰੋਇਆ ਇਖ਼ਤਿਆਰ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਦਾ 1 ਲੱਖ 25 ਹਜ਼ਾਰ ਨਾਨਕਸ਼ਾਹੀ ਰੁਪਈਏ ਦਾ ਜੁਰਮਾਨਾ ਕਬੂਲ ਕਰ ਲਿਆ ।
ਮੋਰਾਂ ਦਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਤੇ ਇਸਰੋ ਰਸੂਖ਼ ਸਿਰਫ਼ ਕੁੱਝ ਚਿਰ ਲਈ ਸੀ । ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ ਮੋਰਾਂ ਨੂੰ ਪਠਾਨਕੋਟ ਘੁਲ ਦਿੱਤਾ ਜਿੱਥੇ ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਕਈ ਸਾਲ ਤਨਹਾਈ ਚ ਗੁਜ਼ਾਰੇ ।
ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਕ ਸੈਕੂਲਰ ਰਿਆਸਤ ਕਾਇਮ ਕੀਤੀ ਸੀ ਜਿਥੇ ਹਿੰਦੂ , ਮੁਸਲਮਾਨ , ਸਿੱਖ ਸਭ ਨਾਲ਼ ਇਕੋ ਜਿਹਾ ਸਲੋਕ ਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਕਾਬਲ ਮੁਸਲਮਾਨ ਤੇ ਹਿੰਦੂ ਮਹਾਰਾਜਾ ਦੀ ਮੁਲਾਜ਼ਮਤ ਚ ਸਨ ਤੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਸਭ ਦੀਆਂ ਮਜ਼੍ਹਬੀ ਤਕਰੀਬਾਂ ਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਦੁਸਹਿਰਾ , ਹੋਲੀ , ਬਸੰਤ ਤੇ ਦੀਵਾਲ਼ੀ ਵਰਕੇ ਤਹਿਵਾਰ ਜੋਸ਼-ਓ-ਖ਼ਰੋਸ਼ ਨਾਲ਼ ਮਨਾਏ ਜਾਂਦੇ ਤੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੁੰਦਾ । ਅਮਾਵਸ ਤੇ ਬੈਸਾਖੀ ਦੇ ਮੌਕਿਆਂ ਤੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਆਪਣੀ ਰਿਆਇਆ ਦੇ ਨਾਲ਼ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਮੁਕੱਦਸ ਤਲਾਅ(ਤਾਲਾਬ) ਚ ਡੁਬਕੀਆਂ ਲੈਂਦਾ । ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਸੈਕੂਲਰ ਕਿਰਦਾਰ ਪਾਰੋਂ ਈ ਉਸਦੀ ਰਿਆਇਆ ਉਸ ਨਾਲ਼ ਵਫ਼ਾਦਾਰ ਸੀ ਤੇ ਉਸ ਦਾ ਇਹਤਰਾਮ ਕਰਦੀ ਸੀ ।
ਸੈਕੂਲਰ ਹੁਕਮਰਾਨ
ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ ਚ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਦੂਜੇ ਧਰਮਾਂ ਦੇ ਲੋਕ ਵੀ ਆਲੀ ਅਹਤਿਆਰਾਤ ਦੇ ਅਹੁਦੇ ਤੇ ਲਾਏ ਗਏ । ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਚ ਮੁਸਲਮਾਨ , ਸਿੱਖ , ਹਿੰਦੂ ਬ੍ਰਹਮਣ ਸ਼ਾਮਿਲ ਸਨ । ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਫ਼ੌਜ ਦਾ ਇਕ ਹਿੱਸਾ ਸਾਈਆਂ ਤੇ ਮੁਸ਼ਤਮਿਲ ਸੀ । 1831ਈ. ਚ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਬਰਤਾਨਵੀ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਦੇ ਗਵਰਨਰ ਜਨਰਲ ਲਾਰਦ ਵਲੀਅਮ ਬੀਨਟੀਨਕ ਨਾਲ਼ ਮੁਜ਼ਾਕਰਾਤ ਲਈ ਇਕ ਵਫ਼ਦ ਸ਼ਿਮਲਾ ਭੇਜਿਆ । ਸਰਦਾਰ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲਵਾ , ਫ਼ਕੀਰ ਅਜ਼ੀਜ਼ ਉੱਦ ਦੀਨ ਤੇ ਦਿਵਾਨ ਮੋਤੀ ਰਾਮ -- ਇਕ ਸਿੱਖ , ਇਕ ਮੁਸਲਮਾਨ ਤੇ ਇਕ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦਾ ਨਮਾਇੰਦਾ -- ਇਸ ਵਫ਼ਦ ਦੇ ਸਰਬਰਾਹ ਮੁਕੱਰਰ ਕੀਤੇ ।
ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ ਚ ਹਰ ਕੋਈ ਇਕ ਜਿਹਾ ਨਜ਼ਰ ਆਂਦਾ ਹਰ ਕੋਈ ਦਾੜ੍ਹੀ ਰੱਖਦਾ ਤੇ ਸਿਰ ਤੇ ਪੱਗ ਬੰਨ੍ਹਦਾ । ਪੰਜਾਬ ਆਨ ਆਲੇ ਸਿਆਹ ਤੇ ਦੂਜੇ ਲੋਕ ਬਹੁਤ ਹੈਰਾਨ ਹੁੰਦੇ । ਬਹੁਤੇ ਗ਼ੈਰ ਮੁਲਕੀ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ , ਜਿਥੇ ਮਜ਼ਹਬ ਤੇ ਜ਼ਾਤ ਪਾਤ ਦੇ ਫ਼ਰਕਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਅਹਿਮ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ , ਤੂੰ ਘੁੰਮ ਫਿਰ ਕੇ ਪੰਜਾਬ ਆਂਦੇ । ਇਸ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਯਅਕੀਨ ਕਰਨਾ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਸੀ ਕੀ ਸਰਕਾਰ ਖ਼ਾਲਸਾ ਜੀ ਚ ਹਰ ਕੋਈ ਇਕੋ ਜਿਹਾ ਨਜ਼ਰ ਆਂਦਾ ਏ , ਹਿਲਾ ਨਿੱਕਾ ਉਹ ਇਥੇ ਸਾਰੇ ਸਿੱਖ ਨਈਂ ਸੀ । ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਚ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਏ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਮੁਲਾਜ਼ਮਾਂ ਤੇ ਆਪਣੇ ਇਕਤਦਾਰ ਚ ਰਹਿਣ ਆਲੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਮੱਤ ਚ ਆਨ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਨਈਂ ਕਰਦੇ ਸਨ । ਸੁੱਖਾਂ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੁਕਮਰਾਨਾਂ ਤੇ ਹਰ ਮਜ਼ਹਬ ਦੇ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਦਾ ਇਕੋ ਜਿਹਾ ਇਹਤਰਾਮ ਕੀਤਾ । ਹਿੰਦੂ ਜੋਗੀ , ਸੰਤ , ਸਾਧੂ ਤੇ ਬੈਰਾਗੀ , ਮੁਸਲਮਾਨ ਫ਼ਕੀਰ ਤੇ ਪੈਰ ਤੇ ਸਾਈ ਰਾਹਬ ਸਾਰੇ ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ ਤੋਂ ਫ਼ੈਜ਼ ਯਾਬ ਹੁੰਦੇ ਰਹੇ । ਸਿਵਾਏ ਮੁਸਲਮਾਨ ਮਜ਼੍ਹਬੀ ਰਹਿਨੁਮਾਈ ਦੇ , ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਸ਼ੱਕ ਸ਼ਬੇ ਦੀ ਨਿਗਾਹ ਨਾਲ਼ ਦੇਖਦੇ ਸਨ , ਜਿਹੜੇ ਮਜ਼੍ਹਬੀ ਜਨੂੰਨੀਆਂ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ ।
ਸਿੱਖ ਆਪਣੀਆਂ ਲੜਾਈਆਂ ਚ , ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਤੇ ਬਾਹਰ ਦੇ ਹਮਲਾ ਆਵਰਾਂ ਵਾਂਗ ਕਦੀ ਵੀ ਸਫਾ ਕੀ ਦੇ ਮਰਤਕਬ ਨਈਂ ਹੋਏ । ਇਹ ਵੀ ਸੱਚ ਏ ਸਿੱਖ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਾਂ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਹਸਦ ਤੇ ਬਗ਼ਜ਼ ਰੱਖੇ ਸਨ , ਜਿਹੜਾ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਾਂ ਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਦੁਹਾਈਆਂ ਤੱਕ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਜੰਗਾਂ ਦੇ ਪਾਰੋਂ ਸੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਚ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਇਬਰਤਨਾਕ ਸ਼ਿਕਸਤਾਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ । ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲੇ ਮੁਗ਼ਲੀਆ ਸਲਤਨਤ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਵੀ ਸਿੱਖ ਜੰਗਾਂ ਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਂਦੇ ਰਹੇ ਤੇ ਪੰਜਾਬ ਚ ਸ਼ੋਰਸ਼ਾਂ ਬਰਪਾ ਕਰਦੇ ਰਹੇ , ਜਿਸ ਪਾਰੋਂ ਮੁਗ਼ਲਾਂ ਨੇ ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਮੁਹਿੰਮਾਂ ਭੇਜੀਆਂ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਰਕੋਬੀ ਕੀਤੀ । ਸਿੱਖ ਮੁਗ਼ਲਾਂ ਤੇ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਾਂ ਤੋਂ ਇਸੇ ਲਈ ਨਫ਼ਰਤ ਕਰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਹਰ ਸ਼ੋਰਸ਼ ਚਾਹੇ ਉਹ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਲੀਆਂ ਦੀ ਹੋਏ ਯਾਂ ਮਰਹੱਟਿਆਂ ਨਾਲ਼ ਰਲ਼ ਕੇ ਹੋਏ , ਨੂੰ ਸਖ਼ਤੀ ਨਾਲ਼ ਕੁਚਲ ਕੇ ਅਮਨ ਈਮਾਨ ਕਾਇਮ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ । ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪੀਓ ਤੇ ਦਾਦੇ ਦੇ ਜੀਵਨ ਚ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਸਖ਼ਤੀ ਨਾਲ਼ ਦਬਾਈ ਰੱਖਿਆ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੇ ਕਾਫ਼ੀ ਸਖ਼ਤੀਆਂ ਵੀ ਕੀਤੀਆਂ । ਇਸ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਹੁਕਮਰਾਨੀ ਚ ਇਸ ਕਿਸਮ ਦੀਆਂ ਸਖ਼ਤੀਆਂ ਕਿਸੇ ਤੇ ਵੀ ਨਈਂ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ।
ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਚ ਨੀਪੋਲੀਨ ਦੇ ਦੋ ਕਮਾਂਡਰ
ਦੋ ਯੂਰਪੀ , ਵੀਨਟੋਰਾ , ਇਕ ਇਤਾਲਵੀ ਤੇ ਜੈਨ ਫ਼ਰਾਂਸਿਸ ਅਲਾਰਡ , ਇਕ ਫ਼ਰਾਂਸੀਸੀ 1822ਈ. ਚ ਸਿੱਖ ਫ਼ੌਜ ਚ ਮੁਲਾਜ਼ਮਤ ਦੇ ਹਸੂਲ ਲਈ ਲਹੌਰ ਆਏ । ਦੋਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਨੀਪੋਲੀਨ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਚ ਫ਼ਰਾਂਸ ਦੀ ਸ਼ਾਹੀ ਫ਼ੌਜ ਜ ਮੁਲਾਜ਼ਮਤ ਕੀਤੀ ਸੀ । ਨੀਪੋਲੀਨ ਦੀ ਵਾਟਰਲੂ ਦੀ ਲੜਾਈ ਚ ਸ਼ਿਕਸਤ ਦੇ ਮਗਰੋਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਫ਼ਰਾਂਸੀਸੀ ਫ਼ੌਜ ਦੀ ਮੁਲਾਜ਼ਮਤ ਛੱਡ ਦਿੱਤੀ ਤੇ ਯੂਰਪ ਛੱਡ ਕੇ ਛਿੜਦੇ ਵੱਲ ਕਿਸਮਤ ਆਜ਼ਮਾ ਨਿਕਲ ਗਏ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਦੀ ਸ਼ਾਨ ਤੇ ਸ਼ੌਕਤ ਦੀਆਂ ਕਈ ਕਹਾਣੀਆਂ ਸੁਣੀਆਂ ਸਨ , ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਲਹੌਰ ਵੇਖਣ ਲਈ ਆਏ । ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਅਗਰਚੇ ਪੜ੍ਹਿਆ ਲਿਖਿਆ ਨਈਂ ਸੀ ਪਰ ਬਹੁਤ ਅਕਲਮੰਦ ਤੇ ਜ਼ਹੀਨ ਸੀ , ਉਹ ਨੀਪੋਲੀਨ ਦੇ ਕਾਰਨਾਮਿਆਂ ਬਾਰੇ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਪੰਜਾਬੀ ਤਰੀਖ਼ ਦਾਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮੋਹਜ਼ਨਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਚੜ੍ਹਦੇ ਦਾ ਨੀਪੋਲੀਨ ਵੀ ਆਖ ਜਾਂਦੇ ਨੇਂ । ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਨ੍ਹਾਂ ਯੂਰਪੀਆਂ ਨੂੰ ਮਿਲਿਆ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲੋਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਫ਼ਰ ਦਾ ਮਕਸਦ ਤੇ ਪੜਨਾ ਮੁਲਾਜ਼ਮਤ ਬਾਰੇ ਪੁੱਛਿਆ । ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਫ਼ੌਜ ਆਪਣੀ ਫ਼ੌਜ ਦੀ ਪਰੇਡ ਦਿਖਾਈ । ਅਪ੍ਰੈਲ 1822ਈ. ਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਉਸਦੀ ਫ਼ੌਜ ਚ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਲਈ ਖ਼ਤ ਲਿਖਿਆ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਪਾਹੀਆਂ ਤੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਵਿਚਕਾਰ ਰਾਬਤੇ ਫ਼ਰਾਂਸੀਸੀ ਬੋਲੀ ਚ , ਫ਼ਕੀਰ ਨੂਰਾਲਦੀਨ ਰਾਹੀਂ ਹੋਏ ਜਿਹੜਾ ਫ਼ਰਾਂਸੀਸੀ , ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ , ਫ਼ਾਰਸੀ ਤੇ ਕਈ ਦੂਜੀਆਂ ਬੋਲੀਆਂ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਮਹਾਰਾਜਾ ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਯਅਕੀਨੀ ਬਨਾਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨਾਲ਼ ਕੋਈ ਰਾਬਤਾ ਨਈਂ , ਜਦੋਂ ਉਸਨੂੰ ਸੋ ਫ਼ੀਸਦ ਉਸ ਦਾ ਯਅਕੀਨ ਹੋ ਗਿਆ ਤੇ ਉਸਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਿੱਲੇ ਕਿੱਲੇ 500 ਘੁੜਸਵਾਰ ਦਸਤੇ ਦੀ ਕਮਾਨ ਦੇ ਦਿੱਤੀ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਮਾਨ ਚ ਕੁੱਝ ਪੋਰਪੀ (ਬਹਾਰੀ) ਤੇ ਘਬਲੇ ਸੂਬਿਆਂ ਦੇ ਹਿੰਦੂ ਸਨ ਜਿਹੜੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮੁਲਾਜ਼ਮਤ ਚ ਸਨ । ਉਹ ਸਾਰੀ ਸਿੱਖ ਫ਼ੌਜ ਨੂੰ ਯੂਰਪੀ ਤਰਜ਼ ਦੀ ਜੰਗੀ ਤਰਬੀਅਤ ਵੀ ਦਿੰਦੇ ਸਨ ।
ਵੀਨਟੋਰਾ ਦੀ ਫ਼ੌਜ ਨੂੰ 'ਫ਼ੌਜ ਖ਼ਾਸ' ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ , ਤੇ ਕੁੱਝ ਚਿਰ ਮਗਰੋਂ ਅਲਾਰਡ ਨੂੰ ਫ਼ਰਾਂਸੀਸੀ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਦਾ ਦਸਤਾ ਕਾਇਮ ਕਰਨ ਲਈ ਆਖਿਆ ।
ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ਼ ਮੁਆਹਿਦਾ ਕੀਤਾ ਸੀ ਕਿ ਯੂਰਪੀ ਤਾਕਤਾਂ ਤੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਵਿਚਕਾਰ ਜੰਗ ਦੀ ਸੂਰਤ ਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਰਕਾਰ ਖ਼ਾਲਸਾ ਨਾਲ਼ ਵਫ਼ਾਦਾਰ ਰਹਿਣਾ ਪੁੱਗ਼ੇਗਾ ਤੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਵੱਲੋਂ ਲੜਨਾ ਪਏਗਾ । ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲੰਬੀਆਂ ਦਾੜ੍ਹੀਆਂ ਰੱਖਣੀਆਂ ਤੇ ਵੱਡੇ ਗੋਸ਼ਤ ਤੇ ਤਮਾਖੂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਹੇਜ਼ ਕਰਨੀ ਪਏਗੀ । ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਵੀਨਟੋਰਾ ਤੇ ਅਲਾਰਡ ਨੂੰ ਰਿਹਾਇਸ਼ ਤੇ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਤਨਖ਼ਾਹ ਮੁਕੱਰਰ ਕੀਤੀ । ਵੀਨਟੋਰਾ ਨੂੰ 40,000 ਰੁਪਈਏ ਦਿੱਤੇ ਗ਼ੁੱਗੇ ਜਦੋਂ ਉਸਨੇ ਲੁਧਿਆਣਾ ਦੀ ਇਕ ਮੁਸਲਮਾਨ ਕੁੜੀ ਨਾਲ਼ ਵਿਆਹ ਕੀਤਾ । ਬਾਦ ਚ ਵੀਨਟੋਰਾ ਦੀ ਧੀ ਨੂੰ ਦੋ ਪਿੰਡ ਜਾਗੀਰ ਦੇ ਸੂਰ ਤੇ ਦਿੱਤੇ ਗਏ । ਵੀਨਟੋਰਾ ਨੇ ਲਹੌਰ ਚ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤ ਫ਼ਰਾਂਸੀਸੀ ਤਰਜ਼ ਤਾਮੀਰ ਦਾ ਇਕ ਘਰ ਬਣਵਾਇਆ ਜਿਹੜਾ ਹਾਲੇ ਵੀ ਅਨਾਰਕਲੀ ਦੇ ਨੇੜੇ ਮੌਜੂਦ ਏ ।
ਇਸ ਨਾਲ਼ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਆਪਣੇ ਫ਼ੈਦੇ ਦੇ ਬੰਦਿਆਂ ਦੀ ਪਛਾਣ ਤੇ ਫ਼ਿਰਾਸਤ ਦਾ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਹੁੰਦਾ ਏ ।
ਸਿੱਖ ਦਰਬਾਰ ਚ ਦੂਜੇ ਯੂਰਪੀ
ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਯੂਰਪੀਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਫ਼ੌਜ ਤੇ ਸਲਤਨਤ ਦੇ ਦੂਜੇ ਕੰਮਾਂ ਲਈ ਮੁਲਾਜ਼ਮਤ ਚ ਰੱਖਿਆ ਸੀ , ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਲਈ ਗਰਾਨਕਦਰ ਖ਼ਿਦਮਤਾਂ ਸਰਅੰਜਾਮ ਦਿੱਤੀਆਂ , ਇਨ੍ਹਾਂ ਯੂਰਪੀਆਂ ਚੋਂ ਕੁੱਝ ਇਹ ਸੁਣ :।
ਹੰਗਰੀ ਦਾ ਡਾਕਟਰ ਹੋਨੀਗਬਰਗਰ ।
ਪਾ ਵੱਲੋ ਦੀ ਇਵੀਟੀਬਲ ਜਿਸਦਾ ਤਾਅਲੁੱਕ ਇਟਲੀ ਨਾਲ਼ ਸੀ । ਇਹ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਫ਼ੌਜ ਦਾ ਜਰਨੈਲ ਸੀ ਤੇ ਬਾਦ ਚ ਪਿਸ਼ਾਵਰ ਦਾ ਗਵਰਨਰ ਮੁਕੱਰਰ ਹੋਇਆ ।
ਕਲਾਊਡ ਆਗਸਟ ਕੋਰਟ , ਇਕ ਫ਼ਰਾਂਸੀਸੀ ਜਿਸਨੇ ਸਿੱਖ ਫ਼ੌਜ ਦੇ ਤੋਪ ਖ਼ਾਨੇ ਦੀ ਤਨਜ਼ੀਮ ਕੀਤੀ ।
ਜੋਸ਼ਿਆਹ ਹਰਲੀਨ ਅਮਰੀਕਾ ਨਾਲ਼ ਤਾਅਲੁੱਕ ਰੱਖਣ ਆਲ਼ਾ ਇਕ ਜਰਨੈਲ ਜਿਸਨੂੰ ਬਾਦ ਚ ਗੁਜਰਾਤ ਦਾ ਕੌਰਨਰ ਮੁਕੱਰਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ।
ਜਰਮਨੀ ਦਾ ਇਕ ਬਾਸ਼ਿੰਦਾ ਹੁਨਰੀ ਸਟੇਨ ਬਾਖ਼ ਜਿਹੜਾ ਖ਼ਾਲਸਾ ਫ਼ੌਜ ਜ ਬਟਾਲੀਨ ਕਮਾਂਡਰ ਸੀ ।
ਸਪੇਨ ਨਾਲ਼ ਤਾਅਲੁੱਕ ਰੱਖਣ ਆਲ਼ਾ ਇਕ ਇੰਜੀਨੀਅਰ ਹਰਬਉਣ ।
ਫ਼ਰਾਂਸ ਡਾਕਟਰ ਬੈਨੇਟ , ਜਿਹੜਾ ਖ਼ਾਲਸਾ ਫ਼ੌਜ ਦਾ ਸਰਜਨ ਜਨਰਲ ਸੀ ।
ਸਿੱਖ ਫ਼ੌਜ ਦਾਦੇ ਤੋਪ ਚਾਨੇ ਦਾ ਇਕ ਰੂਸੀ ਆਲੀ ਅਹੁਦੇਦਾਰ ਵੀਉਕੀਨਾਵਚ ।
ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਮੁਲਾਜ਼ਮ
ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸਲਤਨਤ ਦੇ ਕਾਫ਼ੀ ਸਾਰੇ ਆਲੀ ਅਹੁਦਿਆਂ ਤੇ ਕਾਬਲ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਤਾਨਾਤ ਕੀਤੇ ਸਨ । ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਚੋਂ ਕੁੱਝ ; ਫ਼ੀਟਜ਼ਰੋਏ , ਗੁਲਮੋਰ , ਲੇਸਲੀ , ਹਾਰਵੇ ਤੇ ਫੁਲਕੀਸ ਵਈਰਾ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਿਵਲ ਤੇ ਫ਼ੌਜੀ ਖ਼ਿਦਮਾਤ ਸਰਅੰਜਾਮ ਦਿੱਤੀਆਂ ।
ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਗ਼ੈਰ ਮਲਕੀਆਂ ਨਾਲ਼ ਰੋਇਆ
ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਚ ਮੁਖ਼ਤਲਿਫ਼ ਨਸਲਾਂ । ਕੌਮੀਅਤਾਂ ਤੇ ਮਜ਼ਹਬਾਂ ਦੇ ਲੋਕ ਖ਼ੁਦ ਮਾਂ ਦੇ ਰਹੇ ਸਨ , ਜਿਸ ਪਾਰੋਂ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਨੂੰ ਕਾਸਮੋਪੋਲੀਟਨ ਦਰਬਾਰ ਆਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਏ । ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਗ਼ੈਰ ਮਲਕੀਆਂ ਤੇ ਬਹੁਤ ਮਿਹਰਬਾਨ ਸੀ ਤੇ ਉਸਨੇ ਪੂਰੀ ਦੁਨੀਆ ਤੋਂ ਆਪਣੇ ਫ਼ੈਦੇ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਮੁਲਾਜ਼ਮਤਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਸਨ । ਉਹ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੇ ਭਰੋਸਾ ਕਰਦਾ ਤੇ ਜ਼ਿੰਮੇਦਾਰੀ ਦੇ ਅਹੁਦੇ ਦਿੰਦਾ , ਪਰ ਉਹ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੇ ਕੜੀ ਨਜ਼ਰ ਵੀ ਰੱਖਦਾ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅਤੇ ਅਸਰ ਅੰਦਾਜ਼ ਨਾ ਹੋਣ ਦਿੰਦਾ ।
ਲਹੌਰ ਚ ਗ਼ੈਰਮੁਲਕੀ
ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਵੇਲੇ ਚ ਲਹੌਰ ਗ਼ੈਰ ਮਲਕੀਆਂ ਲਈ ਬਹੁਤ ਕਸ਼ਿਸ਼ ਰੱਖਦਾ ਸੀ । ਉਹ ਸਾਰੀ ਦੁਨੀਆ ਚੋਂ ਲਹੌਰ ਦੀ ਸ਼ੋਹਰਤ ਸੁਣ ਕੇ ਤੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਦੀ ਦਰਿਆ ਦਿਲੀ ਤੇ ਮਹਿਮਾਨ ਨਿਵਾਜ਼ੀ ਤੇ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਦੀਆਂ ਖ਼ੂਬੀਆਂ ਸਨ ਕੇ ਲਹੌਰ ਦਾ ਰੁੱਖ ਕਰਦੇ । ਉਸ ਦੇ ਵੇਲੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਮਸ਼ਹੂਰ ਗ਼ੈਰ ਮੁਲਕੀ ਸਿਆਹ ਤੇ ਦੂਜੇ ਲੋਕ ਲਹੌਰ ਤੇ ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ ਦੇ ਦੂਜੇ ਹਿੱਸਿਆਂ ਚ ਆਏ । ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸੀਆਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਚ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਫ਼ਰਾਖ਼ਦਿਲੀ ਤੇ ਆਲੀ ਹਿੰਮਤੀ , ਚੰਗੇ ਤੌਰ ਤਰੀਕੇ ਤੇ ਜ਼ਿਹਨੀ ਬੇਦਾਰੀ ਬਾਰੇ ਲਿਖਿਆ । ਉਹ ਹਮੇਸ਼ਾ ਗ਼ੈਰਮੁਲਕੀਆਂ ਨਾਲ਼ ਖ਼ੋ ਸ਼ੁੱਦ ਲੀ ਤੇ ਖ਼ਲੂਸ ਨਾਲ਼ ਮਿਲਦਾ ।
ਈਸਟ ਇੰਡੀਆ ਕੰਪਨੀ ਦਾ ਨੁਮਾਇੰਦਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਚ
ਸੰਨ 1821ਈ. ਦੀਆਂ ਗਰਮੀਆਂ ਚ ਅਸੀਟ ਇੰਡੀਆ ਕੰਪਨੀ ਦੇ ਘੋੜਿਆਂ ਦੇ ਅਸਤਬਲਾਂ ਦਾ ਸੁਪਰਡੈਂਟ ਵਲੀਅਮ ਮੋਰ ਕਰੋ ਫ਼ੁੱਟ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਚ ਆਇਆ । ਉਸਦੀ ਖ਼ਾਤਿਰ ਮੁੱਦਾ ਰੁੱਤ ਲਈ 100 ਰੁਪਈਆ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਦਾ ਅਲਾਊਂਸ ਮੁਕੱਰਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ । ਉਸਨੂੰ ਸਿੱਖ ਫ਼ੌਜ ਦਾ ਮਾਅਨਾ ਕਰਵਾਇਆ ਗਿਆ , ਉਹ ਖ਼ਾਲਸਾ ਫ਼ੌਜ ਦੇ ਨਜ਼ਮ ਤੇ ਜ਼ਬਤ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਮੁਤਾਸਿਰ ਹੋਇਆ । ਉਸਨੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸ਼ਾਹੀ ਅਸਤਬਲਾਂ ਦਾ ਦੌਰਾ ਵੀ ਕੀਤਾ ਤੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਕੁਛ ਘੋੜਿਆਂ ਨੂੰ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਬਿਹਤਰੀਨ ਘੋੜੇ ਦੱਸਿਆ । ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸਲਤਨਤ ਦਾ ਦੌਰਾ ਕਰ ਕੇ ਮੋਰ ਕਰੋ ਫ਼ੁੱਟ ਰੂਸੀ ਸਲਤਨਤ ਤੇ ਖਾ ਨਾਨ ਬੁਖ਼ਾਰਾ ਗਿਆ ।
ਬੁਖ਼ਾਰਾ ਤੋਂ ਵਾਪਸੀ ਤੇ ਉਹ ਰੂਸ ਦੇ ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦੇ ਨੀਸਲਰੋਦ ਦਾ ਖ਼ਤ ਲਿਆਇਆ , ਜਿਸ ਜ਼ਾਰ ਰੂਸ ਦਾ ਨੇਕ ਖ਼ਵਾਹਿਸ਼ਾਤ ਦਾ ਪੈਗ਼ਾਮ ਸੀ । ਇਸ ਰੋਸ ਦੀ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ ਨਾਲ਼ ਤਜਾਰਤੀ ਤਾਲੁਕਾਤ ਦੀ ਖ਼ਵਾਹਿਸ਼ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਵੀ ਸੀ ਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਤਾਜਰਾਂ ਨੂੰ ਰੂਸੀ ਸਲਤਨਤ ਚ ਜੀ ਆਇਆਂ ਨੂੰ ਤੇ ਤਹੱਫ਼ੁਜ਼ ਦੀ ਯਅਕੀਨ ਦਹਾਨੀ ਕਰਵਾਈ ਗਈ ਸੀ ।
ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਯੂਰਪੀਆਂ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਚ
ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਚ ਆਨ ਆਲ਼ਾ ਇਕ ਹੋਰ ਮਸ਼ਹੂਰ ਸਿਆਹ ਬਾਰਉਣ ਚਾਰਲਸ ਹੂਗਲ ਸੀ , ਜਿਹੜਾ ਜਰਮਨੀ ਦਾ ਸਾਇੰਸਦਾਨ ਸੀ , ਜਿਸ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਫ਼ਰ ਕੀਤੇ । ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਕਿਤਾਬ ਚ ਲਿਖਿਆ ਸੀ ਕਿ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਹੁਕਮਰਾਨੀ ਚ ਪੰਜਾਬ , ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੀ ਅਲਮਦਾਰੀ ਦੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਇਲਾਕਿਆਂ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਹਿਫ਼ੂਜ਼ ਸੀ । ਉਸਨੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨਾਲ਼ ਆਪਣੀ ਗੱਲਬਾਤ ਵੀ ਤਹਿਰੀਰ ਚ ਲਿਆਂਦੀ , ਜਿਸ ਚ ਉਹ ਹੂਗਲ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਵਾਲ ਪੁੱਜਦਾ ਸੀ । ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਹੂਗਲ ਕੋਲੋਂ ਜਰਮਨ ਫ਼ੌਜ ਤੇ ਜਰਮਨੀ ਦੀ ਫ਼ਰਾਂਸ ਨਾਲ਼ ਲੜਾਈ ਬਾਰੇ ਪੁੱਛਦਾ । ਉਹ ਹੂਗਲ ਕੋਲੋਂ ਪੁੱਛਦਾ ਕਿ ਉਸਦਾ ਦਾ ਸਿੱਖ ਫ਼ੌਜ ਬਾਰੇ ਕੇਹਾ ਖ਼ਿਆਲ ਏ ਤੇ ਕੇਹਾ ਇਹ ਕਿਸੇ ਯੂਰਪੀ ਫ਼ੌਜ ਨਾਲ਼ ਲੜਨ ਦੀ ਹਸੀਤ ਚ ਏ ।
ਇਕ ਫ਼ਰਾਂਸੀਸੀ ਸਿਆਹ ਵਿਕਟਰ ਜੈਕ ਮੌਂਟ ਗੱਲਬਾਤ ਤੇ ਉਸਦੀ ਤੇਜ਼ ਪਛਾਣ ਦੀ ਤਾਰੀਫ਼ ਕਰਦਾ ਸੀ । ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਕਿਤਾਬ ਚ ਲਿਖਿਆ ਕਿ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਮੇਰੇ ਦੇਖਣ ਚ ਤਕਰੀਬਾ ਪਹਿਲਾ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਏ ਜਿਹੜਾ ਤਜਸਸ ਰੱਖਦਾ ਏ ਤੇ ਉਸਨੇ ਮੇਰੇ ਕੋਲੋਂ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ , ਯੂਰਪ , ਨੀਪੋਲੀਨ ਤੇ ਦੂਜੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਮੌਜ਼ਾਂ ਤੇ ਸੈਂਕੜਆਂ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਵਾਲ ਕੀਤੇ ।
ਹੋ ਬੁੱਤ ਸਾਰੇ ਸਾਈ ਮਿਸ਼ਨਰੀ ਵੀ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਚ ਆਏ , ਤੇ ਕਈਆਂ ਨੇ ਕਾਣੋ ਨਟ ਸਕੂਲ ਤੇ ਗਿਰਜੇ ਉਸਾਰਨ ਦੀ ਇਜ਼ਾਜ਼ਤ ਮੰਗੀ , ਪਰ ਉਸਨੇ ਇਨਕਾਰ ਕੀਤਾ । ਉਸਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਪੜ੍ਹਾਨ ਲਈ ਆਖਿਆ । ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਮਗਰੋਂ ਪੰਜਾਬ ਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਮਿਲਦੇ ਬਾਦ ਪੂਰੇ ਪੰਜਾਬ ਚ ਥਾਂ ਥਾਂ ਕਾਣੋ ਨਟ ਸਕੂਲ ਤੇ ਗਿਰਜੇ ਭਾਂਵੇਂ ਬਣਾਏ ਗਏ ।
ਮਹਾਰਾਜਾ ਦੀ ਸ਼ਹਸੀਤ
ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਇਕ ਖ਼ੈਰ ਖ਼ਾਹ ਰਾਜਾ ਸੀ । ਹਾਲਾਂਕਿ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਹਕੂਮਤ ਸਰਕਾਰ ਖ਼ਾਲਸਾ ਜੀ ਕਹਿਲਾ ਨਦੀ ਸੀ ਪਰ ਕਿਸੇ ਘੱਟ ਗਿਣਤੀ ਯਾਂ ਵੱਧ ਗਿਣਤੀ ਤੇ ਕੋਈ ਕਨੂੰਨ ਮਸਲਤ ਨਈਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ । ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਵੇਲੇ ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ ਚ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ 15 ਫ਼ੀਸਦ ਸੀ ਤੇ ਹਿੰਦੂ 25 ਫ਼ੀਸਦ ਸਨ । ਸਬਤੋਂ ਬਹੁਤੀ ਆਬਾਦੀ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੀ ਸੀ ਜਿਹੜੀ ਕੱਲ੍ਹ ਆਬਾਦੀ ਦਾ 60 ਫ਼ੀਸਦ ਸੁਣ । ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ 40 ਸਾਲ ਸੈਕੂਲਰ ਬੁਨਿਆਦਾਂ ਤੇ ਹਕੂਮਤ ਕੀਤੀ । ਉਹ ਰਮਜ਼ਾਨ ਚ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨਾਲ਼ ਰੋਜ਼ੇ ਰੱਖਦਾ ਤੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨਾਲ਼ ਦੀਵਾਲ਼ੀ ਵੀ ਖੇਲਦਾ । ਤੇ ਤਕਰੀਬਾ ਹਰ ਮਹੀਨੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਚ ਹਰਮਿੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਮੁਕੱਦਸ ਤਲਾਅ ਚ ਨਹਾਣ ਵੀ ਜਾਂਦਾ ।
ਲਹੌਰ ਦੇ ਇਕ ਗ਼ਰੀਬ ਮੁਸਲਮਾਨ ਨੇ ਕੁਰਆਨ ਮਜੀਦ ਲਿਖਿਆ ਤੇ ਦਿੱਲੀ ਚ ਮੁਗ਼ਲੀਆ ਸਲਤਨਤ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਚ ਲੈ ਜਾਣ ਦਾ ਇਰਾਦਾ ਕੀਤਾ । ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਉਸ ਕੋਲੋਂ ਕੁਰਆਨ ਮਜੀਦ ਦਾ ਹੱਦਿਆ ਪੁੱਛਿਆ ਤੇ ਇਸਤੋਂ ਦੁੱਗਣਾ ਇਸ ਗ਼ਰੀਬ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ । ਦੱਸਿਆ ਜਾਂਦਾ ਕਿ ਇਕ ਸਾਲ ਫ਼ਸਲਾਂ ਬਿਲਕੁੱਲ ਨਾ ਹੋਈਆਂ ਜਿਸ ਨਾਲ਼ ਕਹਿਤ ਪੇ ਗਿਆ ਤੇ ਲੋਕ ਫ਼ਾਕਾ ਕਸ਼ੀ ਤੇ ਮਜਬੂਰ ਹੋ ਗਏ । ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਸਾਰੇ ਲੇ ਦੇ ਗੋਦਾਮ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਖੋਲ ਦਿੱਤੇ ਜਾਣ । ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਗ਼ੱਗੀ ਵਾਰ ਰਾਤ ਨੂੰ ਭੇਸ ਬਦਲ ਕੇ ਲਹੌਰ ਦੀਆਂ ਗਲੀਆਂ ਚ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਹਾਲਤ ਮਲੂਮ ਕਰਨ ਲਈ ਫਿਰਦਾ । ਇਕ ਰਾਤ ਉਸਨੇ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਇਕ ਬੁੱਢੀ ਜ਼ਨਾਨੀ ਕਣਕ ਦੀ ਬੋਰੀ ਚੁੱਕ ਕੇ ਘਰ ਲੈ ਜਾਣ ਤੋਂ ਕਾਸਿਰ ਏ ਉਸਨੇ ਉਹ ਬੋਰੀ ਆਪਣੇ ਮੋਢਿਆਂ ਤੇ ਚੁੱਕੀ ਤੇ ਉਸ ਜ਼ਨਾਨੀ ਦੇ ਘਰ ਸੁੱਟ ਆਇਆ ।
ਅਗਰਚੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਇਕ ਖ਼ੁਦਾ ਪ੍ਰਸਤ ਸਿਘ ਸੀ , ਪਰ ਉਸਨੂੰ ਇਕ ਸਿੱਖ ਮੱਤ ਦੇ ਸਾਰੇ ਅਸੂਲਾਂ ਤੇ ਅਮਲ ਕਰਨ ਆਲ਼ਾ ਖ਼ਾਲਸਾ ਸਿੱਖ ਨਈਂ ਆਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ । ਉਹ ਇਕ ਖ਼ਾਲਸਾ ਦਾ ਇਕ ਸਿਪਾਹੀ ਸੀ ਤੇ ਸੈਕੂਲਰ ਵੀ ਸੀ ਤੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਲੁਤਫ਼ ਵੀ ਲੈਂਦਾ ਸੀ , ਜਿੱਦਾਂ ਸ਼ਰਾਬ ਵਗ਼ੈਰਾ ਪੈਣਾ । ਕੁੜੇ ਮਜ਼੍ਹਬੀ ਅਸੂਲ ਤੇ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦਾ ਜਜ਼ਬਾ , ਜਿਸ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਤਰੀਖ਼ ਦੇ ਭੈੜੇ ਵੇਲੇ ਚ ਮਦਦ ਕੀਤੀ ਸੀ , ਉਹ ਹਕੁਮਤੀ ਨਸ਼ੇ ਚ ਮੱਧਮ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ । ਖ਼ਾਲਸਾ ਨੇ ਅਗਵਾਈ ਦੀ ਅਹਿਲੀਅਤ ਆਲ਼ਾ , ਦੋ ਅੰਦੇਸ਼ ਤੇ ਮਾਹਿਰ ਆਗੂ ਗੁਆ ਦਿੱਤਾ , ਜਿਸ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਭੋਈਂ ਤੋਂ ਚੁੱਕ ਕੇ ਅਸਮਾਨ ਤੇ ਪਹੁੰਚਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ । ਉਸ ਦੇ ਮਗਰੋਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਸਾਰੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਤੇ ਮਿਲ ਮਾਰ ਲਿਆ ।
27 ਜੂਨ 1839ਈ. ਚ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਮਰਨ ਮਗਰੋਂ ਇਕ ਗਹਿਰਾ ਖ਼ੁੱਲ੍ਹ-ਏ-ਪੈਦਾ ਹੋ ਗਿਆ ।
ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਉਸਾਰੇ ਗੁਰਦਵਾਰੇ
ਹਰਮਿੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਚ ਮੌਜੂਦਾ ਆਰਾਇਸ਼ੀ ਕੰਮ ਤੇ ਸੰਗਮਰਮਰ ਦਾ ਕੰਮ ਸੰਨ 1800ਈ. ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਚ ਕੀਤਾ ਗਈਆ । ਸੋਨੇ ਤੇ ਸੰਗਮਰਮਰ ਦਾ ਕੰਮ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮੁਆਵਨਤ , ਦਿਲਚਸਪੀ ਤੇ ਨਿਗਰਾਨੀ ਚ ਕੀਤਾ ਗਈਆ । ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਸਵੇਂ ਗੁਰੂ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਦੀ ਤਾਲੀਮਾਤ ਦਾ ਬਹੁਤ ਮਾਤਰਫ਼ ਸੀ , ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਨੇ ਦਸਮ ਗ੍ਰੰਥ ਦੀ ਤਾਲੀਮਾਤ ਨੂੰ ਉਤਾਂਹ ਚੁੱਕਿਆ ਤੇ ਸਿੱਖ ਮੱਤ ਦੇ ਦੋ ਮੁਕੱਦਸ ਤਰੀਂ ਗੁਰਦਵਾਰੇ ਉਸਾਰੇ । ਇਹ ਗੁਰਦਵਾਰੇ ਤਖ਼ਤ ਸਿਰੀ ਪਟਨਾ ਸਾਹਿਬ , ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਦੀ ਜੰਮਣ ਦੀ ਥਾਂ , ਤੇ ਤਖ਼ਤ ਸਿਰੀ ਹਜ਼ੂਰ ਸਾਹਿਬ , ਨਾਨਦੀਦ ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰਉਹ ਥਾਂ ਜਿਥੇ 1708ਈ. ਚ ਮਰਿਆ ਤੇ ਉਸਦੀ ਸਮਾਧੀ ਬਣੀ ਤੇ ਉਸਾਰੇ ਗਏ ।
ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸਲਤਨਤ ਦਾ ਜੁਗ਼ਰਾਫ਼ੀਆ
ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ ਜਿਸਨੂੰ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਤੇ ਸਰਕਾਰ ਖ਼ਾਲਸਾ ਜੀ ਯਾਂ ਸਿਰਫ਼ ਪੰਜਾਬ ਵੀ ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ , ਦਾ ਫੁਲਾ-ਏ-ਅੱਜ ਦੇ ਚੀਨ ਦੀਆਂ ਸਰਹੱਦਾਂ ਤੋਂ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਿਸਤਾਨ ਤੇ ਸਿੰਧ ਤੱਕ ਸੀ । ਇਹ ਇਕ ਪੰਜਾਬੀ ਸਲਤਨਤ ਸੀ । ਇਸ ਇਲਾਕੇ ਦਾ ਨਾਂ ਪੰਜਾਬ ਦੋ ਫ਼ਾਰਸੀ ਲਫ਼ਜ਼ਾਂ ਪੰਜ ਤੇ ਆਬ ਯਾਨੀ ਪਾਣੀ ਨਾਲ਼ ਮਿਲ ਕੇ ਬਣਿਆ ਏ । ਯਾਨੀ ਪੰਚ ਪਾਣੀ ਯਾਂ ਪੰਚ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦਾ ਇਲਾਕਾ , ਜਿਹੜੇ ਇਸ ਇਲਾਕੇ ਚ ਵਗਦੇ ਨੇਂ । ਇਹ ਪੰਚ ਦਰਿਆ ਦਰੀਏ-ਏ-ਸਿੰਧ ਦੇ ਮੁਆਵਨ ਦਰਿਆ ਦਰੀਆਏ ਰਾਵੀ , ਦਰੀਆਏ ਸਤਲੁਜ , ਦਰੀਆਏ ਬਿਆਸ , ਦਰੀਆਏ ਚਨਾਬ ਤੇ ਦਰੀਆਏ ਜਿਹਲਮ]] ਨੇਂ । ਇਹ ਇਲਾਕਾ 3000 ਸਾਲ ਪਹਿਲੇ ਵਾਦੀ ਸਿੰਧ ਦੀ ਰਹਿਤਲ ਦਾ ਘਰ ਸੀ । ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਤਰੀਖ਼ ਬਹੁਤ ਪੁਰਾਣੀ ਏ ਤੇ ਉਸਦਾ ਸਕਾਫ਼ਤੀ ਵਿਰਸਾ ਬਹੁਤ ਅਮੀਰ ਏ । ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਪੰਜਾਬੀ ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਏ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬੋਲੀ ਵੀ ਪੰਜਾਬੀ ਕਹਿਲਾ ਨਦੀ ਏ ।
ਥੱਲੇ ਦੇ ਮੌਜੂਦਾ ਇਲਾਕੇ ਤਰੀਖ਼ੀ ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਸਨ:।
ਇਲਾਕਾ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਦੱਖਣ ਚ ਮੁਲਤਾਨ ਤੱਕ ।
ਪੰਜਾਬ , ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ
ਪੰਜਾਬ , ਪਾਕਿਸਤਾਨ
ਹਰਿਆਣਾ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਸੁਣੇ ।
ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ , ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ।
ਕਸ਼ਮੀਰ 1818ਈ. ਚ ਫ਼ਤਿਹ ਕੀਤਾ , ਪਾਕਿਸਤਾਨ / ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ /ਚੇਨ ।
ਜਮੋਂ , ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ।
ਗਿੱਲਗਿਟ , ਪਾਕਿਸਤਾਨ (1842ਈ. ਤੋਂ 1846ਈ. ਚ ਮਿਲ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ) ।
ਦਰਾ ਖ਼ੈਬਰ , ਪਾਕਿਸਤਾਨ/ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਿਸਤਾਨ ।
ਪਿਸ਼ਾਵਰ , ਪਾਕਿਸਤਾਨ
ਸੂਬਾ ਸਰਹੱਦ ਤੇ ਫ਼ਾਟਾ ਕਬਾਇਲੀ ਇਲਾਕੇ , ਪਾਕਿਸਤਾਨ ।
ਲਹਿੰਦੇ ਤਿੱਬਤ ਦੇ ਕੁੱਝ ਇਲਾਕੇ (1841ਈ.) ,ਚੇਨ ।
ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ 1839ਈ. ਚ 40 ਸਾਲ ਰਾਜ ਕਰਨ ਮਗਰੋਂ ਮਰਿਆ ਤੇ ਆਪਣੇ ਪਿੱਛੇ ਮੁਖ਼ਤਲਿਫ਼ ਰਾਣੀਆਂ ਚੋਂ ਸੱਤ ਮੁੰਡੇ ਛੱਡੇ । ਉਸਨੂੰ ਚਿਤਾ ਚ ਜਲਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ । ਉਸਦੀ ਆਹਰੀ ਰਸਮਾਂ ਦੋਨ੍ਹਾਂ ਹਿੰਦੂ ਤੇ ਸਿੱਖ , ਪੁਜਾਰੀ ਤੇ ਮਜ਼੍ਹਬੀ ਆਗੂਆਂ ਨੇ ਅਦਾ ਕੀਤੀਆਂ , ਉਸਦੀ ਰਾਣੀ , ਕਾਂਗੜਾ ਦੀ ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦੀ , ਰਾਜਾ ਸੰਸਾਰ ਚੰਦ ਦੀ ਧੀ , ਮਹਾਰਾਣੀ ਮਹਿਤਾਬ ਦੇਵੀ ਸਾਹਿਬਾ , ਮਲਿਕਾ ਪੰਜਾਬ ਨੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨਾਲ਼ ਸੁੱਤੀ ਹੋਣ ਨੂੰ ਤਰਚੀਹ ਦਿੱਤੀ ਤੇ ਆਪਣੀ ਗੋਦ ਚ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਸਿਰ ਰੱਖ ਕੇ ਸੁੱਤੀ ਹੋ ਗਈ , ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਕੁੱਝ ਦੂਜਿਆਂ ਰਾਣੀਆਂ ਵੀ ਉਸ ਨਾਲ਼ ਸੁੱਤੀ ਹੋ ਗਈਆਂ ।
ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਮਗਰੋਂ ਉਸਦਾ ਵੱਡਾ ਪੁੱਤਰ ਖੜਕ ਸਿੰਘ ਤਖ਼ਤ ਨਸ਼ੀਨ ਹੋਇਆ , ਜਿਹੜਾ ਏਨੀ ਵੱਡੀ ਸਲਤਨਤ ਦ; ਹੁਕਮਰਾਨੀ ਲਈ ਮੋਜ਼ੋਂ ਨਈਂ ਸੀ । ਕੁੱਝ ਤਰੀਖ਼ ਦਾਨਾਂ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਏ ਕਿ ਜੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਕੋਈ ਦੂਜਾ ਪੁੱਤਰ ਖੜਕ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਪਹਿਲੇ ਤਖ਼ਤ ਨਸ਼ੀਨ ਹੋ ਜਾਂਦਾ , ਉਹ ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ ਨੂੰ ਬਹੁਤੀ ਪਾਏਦਾਰ , ਆਜ਼ਾਦ ਤੇ ਤਾਕਤਵਰ ਸਲਤਨਤ ਬਣਾ ਦਿੰਦਾ । ਪਰ ਸਲਤਨਤ ਚ ਗ਼ਲਤ ਹੁਕਮਰਾਨੀ ਤੇ ਵਾਰਸਾਂ ਵਸ਼ਕਾਰ ਸਿਆਸੀ ਰਕਾਬਤ ਪਾਰੋਂ ਟੁੱਟ ਫੁੱਟ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਹੋ ਗਈ । ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦੇ ਮਹਿਲਾਤੀ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ਾਂ ਤੇ ਮਨਸੂਬਾ ਬੰਦ ਕਤਲਾਂ ਚ ਮਾਰੇ ਜਾਣ ਲੱਗੇ ਤੇ ਅਸ਼ਰਾਫ਼ੀਆ ਤਾਕਤ ਤੇ ਇਕਤਦਾਰ ਦੇ ਹਸੂਲ ਚ ਲੱਗੀ ਰਹੀ ।
1845ਈ. ਚ ਪਹਿਲੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਸਿੱਖ ਜੰਗ ਚ ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ ਦੀ ਸ਼ਿਕਸਤ ਦੇ ਮਗਰੋਂ ਸਾਰੇ ਅਹਿਮ ਫ਼ੈਸਲੇ ਬਰਤਾਨਵੀ ਈਸਟ ਇੰਡੀਆ ਕੰਪਨੀ ਕਰਨ ਲੱਗੀ । ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਫ਼ੌਜ , ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨਾਲ਼ ਮੁਆਹਿਦਾ ਰਾਹੀਂ , ਇਕ ਬਰਾਏ ਨਾਂ ਫ਼ੌਜ ਚ ਬਦਲ ਦਿੱਤੀ ਗਈ । ਉਹ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਮੁਜ਼ਾਹਮਤ ਕੀਤੀ ,ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਖ਼ਤ ਸਜ਼ਾਵਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਿਆਂ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਜਾਇਦਾਦਾਂ ਵੀ ਜ਼ਬਤ ਕਰ ਲਿਆਂ ਗਿਆਂ । ਆਖ਼ਰਕਾਰ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸਬਤੋਂ ਛੋਟੇ ਪੁੱਤਰ ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਨੂੰ 1843ਈ. ਚ ਤਖ਼ਤ ਤੇ ਬਿਠਾ ਦਿੱਤਾ , ਜਿਹੜਾ ਆਪਣੇ ਭਾਈ ਮਹਾਰਾਜਾ ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਥਾਂ ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ ਦਾ ਰਾਜਾ ਬਣਿਆ । 1849ਈ. ਚ ਦੂਜੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਸਿੱਖ ਜੰਗ ਦੇ ਮਗਰੋਂ ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਖੋ ਕੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਬਰਤਾਨਵੀ ਰਾਜ ਚ ਜ਼ਮ ਕਰ ਲਈ । ਉਸ ਦੇ ਮਗਰੋਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਮਹਾਰਾਜਾ ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਨੂੰ 1854ਈ. ਚ ਇੰਗਲਿਸਤਾਨ ਲੈ ਗਏ , ਜਿਥੇ ਉਸਨੂੰ ਸ਼ਾਹੀ ਮਹਿਲ ਚ ਰੱਖਿਆ ਗਈਆ । ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮਾਂ ਰਾਣੀ ਜਿੰਦ ਕੌਰ ਫ਼ਰਾਰ ਹੋ ਗਈ ਤੇ ਨੇਪਾਲ ਚਲੀ ਗਈ , ਜਿਥੇ ਉਸਨੂੰ ਨੇਪਾਲ ਦੇ ਰਾਣਾ ਜੰਗ ਬਹਾਦਰ ਨੇ ਪਨਾਹ ਦਿੱਤੀ ।
ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਜਨਰਲ
ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਫ਼ੌਜ ਕਾਬਲ ਜਨਰਲਾਂ ਤੇ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਤੇ ਮੁਸ਼ਤਮਿਲ ਸੀ । ਇਹ ਸਭ ਮਹਤਲਫ਼ ਇਲਾਕਿਆਂ , ਦੇਸਾਂ ਤੇ ਕੌਮਾਂ ਨਾਲ਼ ਤਾਅਲੁੱਕ ਰੱਖਦੇ ਸਨ ।
ਇਨ੍ਹਾਂ ਚ:
ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲਵਾ
ਗ਼ੌਸ ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਨ
ਦਿਵਾਨ ਮੋਖਮ ਚੰਦ
ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਅਹਲੂਵਾਲੀਆ ਤੇ ਉਸਦਾ ਪੁੱਤਰ ਫ਼ਤਿਹ ਸਿੰਘ ਅਹਲੂਵਾਲੀਆ
ਸ਼ੇਖ਼ ਆਲਾ ਬਖ਼ਸ਼
ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਢਿੱਲੋਂ
ਜ਼ੋਰਾਵਰ ਸਿੰਘ
ਮਹਾਨ ਸਿੰਘ ਮੀਰਪੁਰੀ
ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ
ਚਟਰ ਸੰਖ ਅਟਾਰੀਵਾਲਾ
ਸਵਾਨ ਮਿਲ
ਸੰਕਤ ਸਿੰਘ ਸਾਇਨੀ
ਬਾਲ ਭਾਦਰਾ ਕੰਵਰ ਗੋਰਖਾ ਜਰਨੈਲ ਜਿਹੜਾ ਐਂਗਲੋ ਗੋਰਖਾ ਜੰਗ (1816ਈ.-1814ਈ.) ਦੇ ਮਗਰੋਂ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮੁਲਾਜ਼ਮਤ ਚ ਆਇਆ ।
ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਯੂਰਪੀ ਜਰਨੈਲਾਂ ਚ :
ਜੈਨ ਫਰਾਂਕੋਸ ਅਲਾਰਡ
ਜੈਨ ਬਾਪਟਸਟ ਵੀਨਟੋਰਾ - ਇਤਾਲਵੀ (ਮੋਦੀਨਾ)
ਪਾ ਵੱਲੋ ਡੀ ਐਵੀਟੀਬੀਲ - ਇਤਾਲਵੀ (ਨੇਪਲਜ਼)
ਕਲਾਊਡ ਆਗਸਟ ਕੋਰਟ - ਫ਼ਰਾਂਸੀਸੀ
ਅਮਰੀਕੀ ਜਰਨੈਲਾਂ ਚ:
ਜੋਸ਼ਿਆਹ ਹਰਲੀਨ - ਅਮਰੀਕੀ ਜਨਰਲ ਬਾਦ ਚ ਗੁਜਰਾਤ ਦਾ ਗਵਰਨਰ ਬਣਿਆ ।
ਅਲੈਗਜ਼ੈਂਡਰ ਗਾਰਡਿਨਰ - ਅਮਰੀਕੀ (ਸਕਾਟ - ਆਇਰਸ਼)
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਜੀ ਕਾ ਖਾਲਸਾ।। ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਜੀ ਕੀ ਫ਼ਤਿਹ।।
 |
| ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸਮਾਧ |
