‘ਸੁਪਨਾ ਹੋ ਗਿਐਂ ਯਾਰਾ
ਖੂਹ ਦੇ ਚੱਕ ਵਾਂਗੂੰ’
‘ ਖੂਹਾਂ ਟੋਬਿਆਂ ਤੋਂ ਮਿਲਣੋਂ ਰਹਿ ਗਏ
ਚੰਦਰੇ ਲਵਾ ਲਏ ਨਲਕੇ’
ਖੂਹ ਦੇ ਬਾਰੇ ਲਿਖਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਂ ਖੂਹ ਦੇ ਬਾਰੇ ਥੋੜੀ ਜਿਹੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਜਰੂਰ ਦੇ ਦੇਣੀ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਖੂਹ ਦੇ ਜਰੂਰੀ ਅੰਗ ਕੀ ਹੁੰਦੇ ਸਨ । ਖੂਹ ਨੂੰ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਕੰਮ ਦਾ ਭਾਵ ਉਸਾਰੀ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਟੋਬੇ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਤੇ ਇਹ ਖੂਹ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਜਦੋਂ ਖੂਹ ਨੂੰ ਡੂੰਘਾਈ ਤੇ ਲੈ ਕੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ ਤਾਂ ਪੱਤਣ ਤੇ ਜਾ ਕੇ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਟੁੱਬੀ ਲਾਉਂਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਖੂਹ ਦੇ ਪੈਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਰੇਤਾ ਕੱਢਦੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ ਜਿਸ ਨਾਲ ਖੂਹ ਜੋ ਕਿ ਇੱਕ ਖਾਸ ਕਿਸਮ ਦੇ ਸੀਮੈਂਟ ਦੇ ਲੈਂਟਰ ਤੇ ਖੜਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਜਿਸ ਨੂੰ ਗੰਡ ਕਿਹਾ ਜਾਦਾ ਸੀ । ਪੈਰਾਂ ਥੱਲਿਉਂ ਰੇਤਾ ਕੱਢਣ ਨਾਲ ਖੂਹ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਥੱਲੇ ਨੂੰ ਖਿਸਕਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਉਪਰੋਂ ਹੋਰ ਉਸਾਰੀ ਕਰੀ ਜਾਣੀ ਤੇ ਸੁੱਕਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਹ ਟੋਬੇ 15-20 ਮਿੰਟ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਰਹਿ ਕੇ ਇਸੇ ਤਰਾਂ ਰੇਤਾ ਕੱਢਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ ਤੇ ਖੂਹ ਡੂੰਘਾ ਹੋਈ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਬੇਸ਼ੱਕ ਇਹ ਕੰਮ ਜ਼ੋਖਮ ਭਰਪੂਰ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਪਰ ਟੋਬੇ ਇਹ ਕੰਮ ਬੜੇ ਸ਼ੌਂਕ ਨਾਲ ਕਰਦੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ । ਖੂਹ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਖੂਹ ਵਿੱਚ ਬਾਕੀ ਸਾਰਾ ਸਾਜੋ ਸਮਾਨ ਫਿੱਟ ਕੀਤਾ ਜਾਦਾ ਸੀ । ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਪਾਣੀ ਬਾਹਰ ਆਉਣ ਤੇ ਖਵਾਜੇ ਭਾਵ ਪਾਣੀ ਦੇ ਦੇਵਤੇ ਦੇ ਨਾਂ ਤੇ ਦਲੀਆ ਬਣਾ ਕੇ ਵੰਡਿਆ ਜਾਦਾ ਸੀ ਤੇ ਲੰਬਾ ਸਮਾਂ ਖੂਹ ਚੱਲਣ ਦੀ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ ਜਾਦੀ ਸੀ। ਜੇਕਰ ਖੂਹ ਦੇ ਪਾਣੀ ਦਾ ਸਵਾਦ ਮਿੱਠਾ ਹੋਣਾ ਤਾਂ ਸਾਰੇ ਪਾਸੇ ਚਰਚਾ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਜਿ਼ਆਦਾ ਫ਼ਸਲ ਹੋਣ ਦਾ ਅਨੁਮਾਨ ਲਾਇਆ ਜਾਦਾ ਸੀ । ਖੂਹ ਦੇ ਉੱਪਰ ਵਾਲੇ ਹਿੱਸੇ ਨੂੰ ਖੂਹ ਦੀ ਮੌਣ ਜਾਂ ਮਣ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਜੋ ਕਿ ਥੋੜੀ ਜਿਹੀ ਉੱਚੀ ਕਰਕੇ ਉਸਾਰੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ਕਿ ਕੋਈ ਜਾਨਵਰ ਜਾਂ ਪਸ਼ੂ ਡੰਗਰ ਖੂਹ ਵਿੱਚ ਨਾ ਡਿੱਗ ਸਕੇ । ਖੂਹ ਦੀਆ ਟਿੰਡਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮਿੱਟੀ ਦੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਸਨ ਜਿਨਾਂ ਨੂੰ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਭਾਡੇ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲੇ ਘੁਮਿਆਰ ਬਣਾਇਆ ਕਰਦੇ ਸਨ । ਪਰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਸਾਡੇ ਦੇਖਣ ਸਮੇਂ ਲੋਹੇ ਦੀਆਂ ਹੀ ਹੁੰਦੀਆਂ ਸਨ । ਇਹ ਟਿੰਡਾਂ ਇਕ ਖਾਸ ਕਿਸਮ ਦੀ ਮਾਲ੍ਹ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਚੱਕਰੇ ਦੁਆਲੇ ਘੁੰਮਦੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਸਨ ਤੇ ਖੂਹ ਵਿੱਚੋ ਪਾਣੀ ਲੈ ਕੇ ਪਾਰਛੇ ਵਿੱਚ ਡੋਲਦੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਸਨ ਇਹ ਪਾਣੀ ਇਕ ਖਾਲ ਰਾਹੀਂ ਖੇਤਾਂ ਨੂੰ ਜਾਂਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਇਸ ਮਾਲ ਨੂੰ ਘੁਮਾਉਣ ਲਈ ਬਲਦਾਂ ਦੀ ਜੋੜੀ ਨੂੰ ਪੰਜਾਲੀ ਦੁਆਰਾ ਗਾਧੀ ਨਾਲ ਜੋੜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਤੇ ਬਲਦ ਪੈੜ ਵਿੱਚ ਘੁੰਮਦੇ ਸਨ । ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਜਦੋਂ ਕੱਪੜੇ ਧੋਣ ਵਾਲਾ ਸਾਬਣ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਉਦੋਂ ਬਲਦਾਂ ਦੀ ਪੈੜ ਵਿਚਲੀ ਧੁੱਦਲ ਭਾਵ ਮਿੱਟੀ ਨਾਲ ਸੁਆਣੀਆਂ ਕੱਪੜੇ ਧੋਂਦੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਸਨ । ਗਾਧੀ (ਕਈ ਗਾਟੀ ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ) ਜੋ ਬੂੜੀਏ ਨੂੰ ਘੁਮਾਉਂਦੀ ਸੀ । ਇਸ ਗਾਧੀ ਤੇ ਬਹਿ ਕੇ ਹੱਕਣ ਦਾ ਸੁਭਾਗ ਵੀ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਕਈ ਵਾਰ ਕਈਆਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪਿਉ ਜਾਂ ਬਾਬੇ ਨਾਲ ਗਾਧੀ ਤੇ ਝੂਟੇ ਲੈਣ ਲਈ ਸਾਰਾ ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਖੇਤੀਂ ਰਹਿਣਾ ਅਤੇ ਇਸੇ ਤਰਾਂ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਜਿ਼ਮੀਦਾਰੀ ਦੇ ਦਾਅ ਪੇਚ ਸਿੱਖ ਲੈਣੇ । ਤੇ ਬੂੜੀਆ ਨਾਲ ਦੇ ਬੂੜੀਏ ਨੂੰ ਘੁਮਾਉਂਦਾ ਸੀ ਜੋ ਲੱਠ ਦੁਆਰਾ ਖੂਹ ਦੇ ਜੰਗਲੇ ਨੂੰ ਘੁਮਾਉਂਦਾ ਸੀ । ਇਸੇ ਜੰਗਲੇ ਤੇ ਹੀ ਖੂਹ ਦੀ ਮਾ਼ਲ ਭਾਵ ਟਿੰਡਾਂ ਗਿੜਦੀਆਂ ਸਨ । ਜਿਸ ਨੂੰ ਕਈ ਲੋਕ ਮੱਕੜਾ ਆਖਦੇ ਸੀ, ਕਈ ਚੱਕਲਾ ਵੀ ਆਖਦੇ ਸਨ । ਬੂੜੀਏ ਦੇ ਨਾਲ ਇੱਕ ਖਾਸ ਕਿਸਮ ਦਾ ਦੰਦਾ ਲਗਾਇਆ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਜਿਸ ਨੂੰ “ਕੁੱਤਾ” ਆਖਦੇ ਸਨ । ਕੁੱਤੇ ਦੀ ਟਿਕ ਟਿਕ ਬੜੀ ਦੂਰ ਤੱਕ ਸੁਣਦੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ । ਜਿਸ ਤੋਂ ਨੱਕੇ ਮੋੜਦੇ ਨਾਕੀ ਨੂੰ ਖੂਹ ਦੇ ਚੱਲਦੇ ਹੋਣਦਾ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ । ਇਕ ਹੋਰ ਖਾਸ ਕੰਮ ਜੋ ਕੁੱਤਾ ਕਰਦਾ ਸੀ ਉਹ ਖੂਹ ਨੂੰ ਪੁੱਠਾ ਗਿੜਨ ਤੋਂ ਰੋਕ ਕੇ ਰੱਖਦਾ ਸੀ । ਜਿਸ ਨਾਲ ਖੂਹ ਦੀਆਂ ਟਿੰਡਾ ਦਾ ਟੁੱਟਣਾ ਜਾਂ ਹੋਰ ਕਿਸੇ ਕਿਸਮ ਦਾ ਨੁਕਸਾਨ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਇਸ ਕਰਕੇ ਖੂਹ ਦਾ ਕੁੱਤਾ ਬੇਸ਼ੱਕ ਇੱਕ ਨਿੱਕਾ ਜਿਹਾ ਦੰਦਾ ਸੀ ਪਰ ਖੂਹ ਦਾ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵ ਪੂਰਨ ਅੰਗ ਸੀ ।
ਖੂਹ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਇੰਨੀ ਜਿ਼ਆਦਾ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ਕਿ ਹਰ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਖੂਹ ਸਭ ਦਾ ਸਾਂਝਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਤੇ ਬਾਕੀ ਖੇਤੀ ਲਈ ਆਪਣੀ ਹੈਸੀਅਤ ਮੁਤਾਬਿਕ ਖੂਹ ਬਣਾਏ ਜਾਦੇ ਸਨ । ਜੇਕਰ ਖੂਹ ਦਾ ਪਿਛੋਕੜ ਦੇਖੀਏ ਤਾਂ ਮੇਰੇ ਖਿਆਲ ਮੁਤਾਬਿਕ ਖੂਹ ਸਾਡੀ ਸਭਿਅਤਾ ਦੇ ਬਹੁਤ ਨੇੜੇ ਹੋ ਕੇ ਚੱਲਣ ਵਾਲਾ ਇੱਕ ਮੁੱਖ ਅੰਗ ਸੀ । ਤਾਂਹੀਂ ਤਾਂ ਖੂਹ ਤੇ ਅਨੇਕਾਂ ਲੋਕ ਗੀਤ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹਨ । ‘ਮਲਕੀ ਕੀਮਾ’ ਦੀ ਮਸ਼ਹੂਰ ਪ੍ਰੇਮ ਗਾਥਾ ਵੀ ਇੱਕ ਖੂਹ ਤੋਂ ਹੀ ਸੁ਼ਰੂ ਹੋਈ । ਜਿਸ ਨੂੰ ਅੱਜ ਵੀ ਲੋਕ ਗੀਤਾਂ ਵਿੱਚ ਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ –
“ਮਲਕੀ ਖੂਹ ਦੇ ੳਤੇ ਭਰਦੀ ਪਈ ਸੀ ਪਾਣੀ,
ਕੀਮੇ ਕੋਲ ਆ ਕੇ ਬੇਨਤੀ ਗੁਜ਼ਾਰੀ।”
ਖੂਹ ਨੂੰ ਅਧਾਰ ਬਣਾ ਕੇ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਬਾਤਾਂ ਵੀ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹਨ ਜੋ ਕਿ ਬੱਚੇ ਆਪਣੇ ਮਾਤਾ ਪਿਤਾ, ਦਾਦਾ ਦਾਦੀ ਤੋਂ ਬੜੇ ਚਾਅ ਨਾਲ ਸੁਣਦੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ । ਬੱਚੇ ਬਾਤਾਂ ਸੁਣਦੇ ਸੁਣਦੇ ਹੀ ਸੌਂ ਜਾਇਆ ਕਰਦੇ ਸਨ ਜਿਵੇ-
ਆਰ ਢਾਂਗਾ ਪਾਰ ਢਾਂਗਾ ਵਿੱਚ ਟੱਲ ਮਟੱਲੀਆਂ,
ਆਉਣ ਕੂੰਜਾਂ ਦੇਣ ਬੱਚੇ ਪਾਉਣ ਫੇਰੀ, ਨਦੀ ਨ੍ਹਾਉਣ ਚੱਲੀਆਂ
ਰਾਹੇ ਰਾਹੇ ਜਾਨੀਂ ਆਂ ਰਾਹ ਦੇ ਵਿੱਚ ਡੱਬਾ
ਮੈਂ ਉਹਨੂੰ ਚੁੱਕ ਨਾ ਸਕਾਂ ਹਾਏ ਉਏ ਮੇਰਿਆ ਰੱਬਾ
ਜਾਂ
ਰੜੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਦਾ ਡੱਬਾ
ਚੁੱਕ ਨੀ ਹੁੰਦਾ, ਚੁਕਾ ਦੇ ਰੱਬਾ
ਖੂਹ ਦੇ ਕੁੱਤੇ ਬਾਰੇ ਬਾਤ ਇੰਝ ਸੀ-
ਨਿੱਕਾ ਜਿਹਾ ਕਾਕਾ ਟੈਂ ਟੈਂ ਕਰਦਾ,
ਭਾਰ ਚੁਕਾਇਆ ਤਾਂ ਚੁੱਪ ਕਰਦਾ
ਚਾਲੀ ਚੋਰ ਇੱਕ ਸਿਪਾਹੀ
ਸਾਰਿਆ ਦੇ ਇੱਕ ਇੱਕ ਟਿਕਾਈ’
****
ਬਲਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਚਾਹਲ ‘ਮਾਧੋ ਝੰਡਾ’
http://www.facebook.com/sanumaanpunjabihonda2
http://www.facebook.com/groups/sanumannpunjabihonda/
